Noli Me Tangere (13 page)

TALABABA:

[147] Hiyas na pinacasingsíng sa camau-o.

[148] Libritong ganito ang pan~galan.--"Pangligtas sa sacunà."

[149] Isáng halamang ang caraniwang bulaclac ay puláng-pulá.

[150] Mahinhin ó mahinang han~gin.

[151] Ipinan~gun~gusap n~g "ada".--Isáng hiwagang babaeng may cahimahimalang m~ga capangyarihan, anáng m~ga di binyagan.

[152] Unawaing hindî tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung dî Inang España, dalawang pan~galang totoong nan~gagcacaiba.

[153] Isáng malaki't mataas na cahoy, matibay at macúnat. Ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na ito'y "hayuco".--Aya, ang pagbasa.

[154] Cahoy na masan~gá, may m~ga n~gipin-n~gipín ang m~ga dahon. "Bellota" ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na itó.

[155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami n~g ibong itó.

[156] Tubig na tumítigas na halos parang bató dahil sa totoong calamigàn.

[157] Alamo: cahoy na tumataas n~g mainam: may tatlóng bagay na álamo: ang álamong putî na ang m~ga daho'y verde ang isang mukhâ at ang cabiláng mukha'y putîan--Ang álamong itím, na verde ang magcabicabilà n~g dahon.--At ang "amo altemblón" na ang m~ga daho'y waláng tiguil n~g paggaláw.

[158] Isá sa magagandáng diosa.

[159] Casaysayan n~g m~ga kinikilalang m~ga Dios n~g m~ga dî binyagan.

=VIII.=

=MANGA ALAALA=

Pinagdaraanan n~g coche ni Ibarra ang bahagui n~g lálong masayáng nayon n~g Maynilà; ang nacapagbíbigay pangláw sa canyá n~g gabíng nagdaan, sa liwanag n~g araw ay nacapagpapan~gitî sa canyá cahi't sìyá'y áayaw.

Ang casayahang hindî naglílicat sa lahát n~g panig, ang lúbháng maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal n~g tutulin, ang m~ga carromata, ang m~ga calesa, ang m~ga europeo, ang m~ga insíc, ang m~ga dalisay na tagarito, na bawa't isá'y may canícanyang sariling pananamit, ang m~ga naglalacô n~g m~ga bun~gang-cahoy at halaman, m~ga corredor[160], hubád na cargador[161], m~ga tindá n~g m~ga cacanín, m~ga fonda[162], m~ga restaurant[163], m~ga tindahan, sampô n~g m~ga carretóng híla n~g m~ga mápagpaumanhin at waláng damdaming calabáw na tila mandín naglílibang sa paghìla n~g m~ga "bulto" samantalang naglilíninglining, ang lahát n~g ín~gay at calugcóg, pati n~g araw, isáng amó'y na tán~gì, ang sarisaring m~ga culay, pawang pumupucaw sa canyáng alaala n~g isáng daigdig na nagugupiling na m~ga gunità.

Walâ pang latag na m~ga bató ang m~ga daang iyón. Dalawâng araw lamang sunód na uminít, ang m~ga daa'y naguiguíng alabóc n~g tumátakip sa lahát, nag-papaubò at bumubulag sa m~ga naglálacad: isáng araw lamang umulán ay naguiguing láwà na, ano pa't cung gabí ay naaanino roon ang m~ga farol n~g m~ga coche at tumítilamsic buhát sa limáng metrong layò sa m~ga naglálacad sa m~ga makikipot na m~ga acera. ¡Gaano caraming m~ga babae ang nan~gag-iwan sa m~ga along putic na iyón n~g caniláng m~ga chinelas na bordado! Pagcacágayo'y nan~gapapanood na pìnípison ang m~ga daan n~g hanáyhanáy na m~ga presidiarong ahit ang ulo, na ang m~ga mangás n~g baro'y maíiclî at tòcong ang salawál na may m~ga número at may m~ga letrang azul, sa m~ga binti'y may m~ga tanicaláng halos nababalot n~g maruruming m~ga basahan upang huwag na totoong macasakít ang pagkiskís ó ang lamig marahil n~g bacal; dalawa't dalawá ang pagcacácabit, m~ga sanág sa araw, m~ga hapóng-hapô sa init at sa pagod, pinapagmámadalî at silá'y hináhampas n~g pamalò n~g isáng presidiario ring marahil nagcácámit casayahan, sa pagca't sa ganáng canyá nama'y nacapagpapahirap sa m~ga cawan~gis din niyáng presidiario. Matatangcád silá, madidilím ang pagmumukháng cailán ma'y hindî námasdang lumiliwanag sa pagsilang n~g isáng n~gitî; numíningning, gayón man ang caniláng m~ga balingtataó, pagccâ dumarapò sa caniláng m~ga balicat ang humahaguing na pamálò, ó pagcâ hinahaguisan silá n~g isáng naglálácad n~g upós n~g isáng tabacong basâ-basâ at nacácalas na, dinárampot ang upós n~g lalong nálalapit at itinatagò sa canyáng salacót: ang m~ga ibá'y minámasdan ang m~ga nagdaraan n~g pagtin~gíng cacaibá. Warî'y náririn~gíg pa niyá ang caniláng cain~gayang guinágawâ sa pagduduróg n~g batóng itatabon sa m~ga lubác at ang nacalálaguim na calansíng n~g mabibigát na m~ga tanicalâ sa namámagà na niláng m~ga bucóng-búcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niyá ang isáng nangyaring sumugat sa canyáng pag-iisip-musmós; niyó'y catánghalian at ibinábagsac n~g araw sa lúpà ang canyáng lalong maiinit na m~ga sínag. Sa lílim n~g isáng carretóng cahoy nacabulagtâ ang isá sa m~ga táong iyón, waláng malay táo, bucás n~g cauntî ang m~ga matá; pinagbubuti naman n~g dalawáng presidiario rin ang isáng hihigáng cawayan, waláng galit, waláng pighatî, waláng yamót, anó pa't waláng pinag-ibhán sa sinasabing caugalia't anyô n~g dalisay na m~ga tagarito. "N~gayó'y icáw, búcas nama'y camí," marahil siyáng sinasabi sa canícanilá. Hindî pinápansin n~g m~ga táong nagdudumaling dumaraan ang bagay na iyón; nagdaraan ang m~ga babae, tinítingnan silá at nan~gagpapatuloy n~g paglacad, caraniwan n~g mapanood ang m~ga bagay na yaón, linipacán na ang m~ga púsò; nan~gagtatácbuhan ang m~ga coche, ipinaaanino sa caniláng catawáng may barniz ang m~ga sínag n~g araw na iyóng maningníng sa isáng lan~git na waláng alapaap; sa canyá lamang, batang may labíng isáng taón at bágong carárating na galing sa canyáng bayan, nacalálaguim ang napapanood na iyón; sa canyá lamang nacapagbigáy ban~gun~got n~g kinágabihan.

Walâ na ang mabaít at may wagás na puring "Puente de Barcas," yaóng tuláy filipinong-mabaít na nagsusumakit maglingcód, bagá man tagláy niya ang catutubong m~ga capintasang tumataas at bumábabâ alinsunod sa maibigan n~g ilog Pasig na dî miminsang nagpahirap at gumibâ sa tuláy na iyon.

Hindî lumálagô ang m~ga talisay sa plaza n~g San Gabriel; nananatili silá sa pagcacúyagutin.

Sa ganáng canya'y nagbawas ang gandá n~g Escolta, bagá man n~gayó'y may isáng malaking bahay na may m~ga "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan n~g m~ga lumang camalig. Tinakhán niyá ang bagong "Puente de España"[165]; nan~gagpaalaala sa canyá n~g m~ga maguiguináw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangcâ siláng patun~gó sa m~ga paliguan sa Ulì-ulì, ang m~ga bahay na na sa pangpáng na dacong canan n~g ílog, na napapag-itanan n~g m~ga cawayanan at m~ga punong cahoy, doon sa wacás n~g Escolta at pasimulâ n~g Isla del Romero.

Nasasalubong niyá ang maraming m~ga cocheng hinihila n~g m~ga maiinam na m~ga cabayong maliliít, lulan n~g m~ga coche ang m~ga empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatun~go na sa caniláng m~ga oficina; m~ga militar, m~ga insíc na may anyóng hambóg at catawatawá ang pagcacaupô; m~ga fraileng hindî maimikin, m~ga canónigo at iba pa. Tila mandin canyáng namataan sa isáng marikit na "victoria"[166] si párì Dámasong mabalasíc ang mukhá't cunót ang m~ga kílay; n~guni't siyá'y nacaraan na at n~gayo'y masayáng bumabati sa canyá, búhat sa canyáng carretela[167] si Capitan Tinong na casacáy ang canyáng asawâ't dalawáng m~ga anác na babae.

N~g macababâ na n~g tuláy, tumacbó ang m~ga cabayo't tinun~go ang paseo n~g Sabána[168]. Sa caliwa'y ang fábrica n~g tabaco sa Arroceros, na pinanggagalin~gan n~g malakíng úgong na guinágawa n~g m~ga cigarrera sa pagpucpóc n~g m~ga dahon n~g tabaco. Napan~gitî si Ibarra, sa pagca alaala n~g masangsáng na amóy na iyóng sa tuwíng icalimáng oras n~g hapo'y lumalaganap sa tuláy n~g Barcas at humihilo sa canyá n~g panahóng siyá'y musmós pa. Ang masasayáng m~ga salitâan, ang m~ga catatawanan ang siyáng cahi't hindî niyá sinasadya'y nacapaghatíd sa canyáng guníguní sa nayon n~g Lavapiés, sa Madrid, sampô n~g doo'y m~ga pangliligalig n~g m~ga cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawíng palad na m~ga "guindilla"[169] at iba pà.

Ipinagtabuyan, ang canyáng caayaayang m~ga naaalaala n~g Jardín Botánico[170]; iniharáp sa canyáng pag-iísip ang demonio n~g m~ga pagsusumagsumag; ang m~ga Jardín Botánico sa Europa, sa m~ga lupaing nan~gagcacailan~gan n~g malacás na calooban at saganang guintô upang mapasibol ang isáng dahon at mapabucás ang isáng bulaclác; hindî lamang doon, cung dî sa m~ga "colonia" man ay may mabubuti ang alagà at m~ga mahahalagáng Jardín Botánicong bucás na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaláy doón ni Ibarra ang canyáng m~ga matá at inilin~gap niyá sa dacong canan, at doo'y canyáng nakita ang matandáng Maynilàng naliliguid n~g m~ga cútà at m~ga bangbáng, tulad sa isáng dalagang culang sa dugô, na nababalot n~g isáng pananamit n~g canyáng nunong babae n~g panahong itó'y sumasacagarâan.

¡Natanawan niyá ang dagat na hindî maabot n~g tanáw ang guilid na lubháng maláyò!...

--¡Na sa cabiláng ibayo ang Europa!--ang inisip n~g binatà! ¡Ang Europang may magagandáng m~ga nacióng hindî nan~gaglílicat n~g pagsusumicap sa paghanap n~g caligayahán, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nan~gagdáramdam cabiguan sa towíng lumúlubog ang araw ... lumiligaya sa guitnâ n~g canyáng m~ga capahamacán! ¡Tunay n~gâ, sa cabilang ibayo n~g dagat na dî maulata'y nan~garoroon ang m~ga nacióng mapagmahal sa espíritu, at bagá man hindî nilá minámasamâ ang catawán, lálò pa mandíng mápagmahal sa espíritu cay sa m~ga nagpapanggáp na lubháng umiirog sa espíritu.

N~guni't nan~gagsitacas ang canyáng m~ga pagdidilidiling itó n~g canyáng makita ang muntíng bundúc-bunducan sa capatagan n~g Bagumbayan. Ang namûmucod na bundúc-bunducan sa isáng tabí n~g paseo n~g Luneta ang siyá n~g yóng umaakit sa canyáng ísip at siyáng sa canyá'y nagpapagunamgunam.

Canyáng guinugunitâ ang táong nagbucás n~g canyáng pag-íisip at nagpakilala sa canyá, n~g magalíng at n~g nasacatuwiran. Tunay n~ga't cácauntî ang m~ga caisipáng sa canyá'y iniaral, n~guni't hindî ang m~ga waláng cabuluháng pag-ulit lamang n~g m~ga sinabi n~g ibá; pawang m~ga caisipáng galing sa pananalig na hindî nan~gagculabô sa liwanag n~g lalong matitindíng ílaw n~g dakilang pagsulong. Ang táong yaó'y isáng matandáng sacerdote, ang m~ga pan~gun~gusap na sa canyá'y sinabi n~g siyá'y pagpaalaman ay umaalin~gawn~gaw pa sa canyáng m~ga tain~ga: "Huwág mong calimutang bagá man pag-aarì n~g sangcataohan ang carunun~gan, "minamana lamang ang carunun~gang iyán n~g m~ga táong may púsò,?--ang paalaala niyá.--"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggáp sa aking m~ga maestro; ang cayamanang iyó'y pinagsicapan co namáng dagdagán sa boong abót n~g aking cáya at inililipat co sa m~ga táong humahalili; gayón din ang gágawin mo sa man~gagsisihalili sa iyo, at mapagtátatlong ibayo mo, sa pagcá't icáw ay paparoon sa m~ga lubháng mayayamang lupaín."--At n~gumín~giting idinagdág; "Nan~gagaisiparito silá sa paghanap n~g guintô; ¡man~gagsiparoon namán cayó sa caniláng lupaí't hanapin ninyó roon ang ibáng guintóng ating kinacailan~gan! Alalahanin mo, gayón mang hindî ang lahát n~g cumíkinang ay guintô. Namatáy riyán ang paring iyón."[171]

Sa m~ga gunità niyáng itó'y sumásagot siyá:

--¡Hindî, anó mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lúpà, ang una'y Filipinas, anác n~g España, ang una'y ang lupaíng castílà. ¡Hindî, ang bagay na iyáng isáng casaliwaang palad ay hindî nacarurun~gis sa Bayang kináguisnan, hindî. Hindî nacahahalina sa canyáng paggugunamgunam ang Ermita, iyáng Fénix[172] na pawid, na mulîng sumisilang sa canyáng m~ga abó sa anyóng m~ga bahay na may m~ga pintáng putî at azul at ang bubóng ay zinc na may pintáng pulá. Hindî nacaaakit sa canyáng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel n~g caballeríang may m~ga punong cahoy sa tapát, ni ang m~ga tagaroon, ni ang m~ga maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubun~gáng nan~gacúcubli sa m~ga púnò n~g saguing at m~ga bun~ga, na guinagawang tulad sa m~ga pugad n~g bawa't amá n~g isáng mag-anac.

Tulóy ang paggulong n~g coche: nacasasalubong n~g isáng carromatang híla n~g isá ó dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnición at iba pang cagamitáng pawang abacá. Pinagpipilitang makita n~g carromatero ang naglálacbay na nacasacáy sa maningning na coche at nagdaraang hindî nakikipagpalitan n~g cahi't isáng pananalitâ, n~g cahi't isang pakikipagbatîan. Cung minsa'y isáng carretóng híla n~g isáng calabaw na marahan ang lacad at parang waláng anó man ang siyáng nacawawalâ n~g capanglawan n~g maluluang at maalicabóc na m~ga lansan~gang napapaliguan n~g makináng na araw n~g m~ga "trópico"[173]. Nakikisaliw sa malungcót at dî nagbábagong anyô n~g awit n~g namamatnugot na nacasacáy sa calabaw ang matinding calairit n~g tuyóng rueda sa pag-íkit na casama ang kinsékinsé n~g mabigát na carretón; cung minsan nama'y ang malagáslas na tunóg n~g gasgás na m~ga paa n~g isáng paragos, niyáng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw n~g alabóc ó n~g m~ga lubác sa daan. Sa m~ga capatagan, sa m~ga malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nan~gin~ginain ang m~ga hayop na casama n~g m~ga tagác, na payapang nacadapò sa ibabaw n~g m~ga vacang capóng n~gumún~guyâ at linalasa ang m~ga sariwang damó n~g parang, na ipinipikítpikít ang m~ga matá,; sa dacong malayo'y m~ga babaeng cabayong nan~gagdadambahan, nan~gaglulucsuhan at nan~gagtatacbuhang hagad n~g isáng masival na potrong mababà ang buntót at malagô ang kilíng: humahalinghíng ang potro at pinasasambulat ang lúpà n~g canyáng malalacás na m~ga cucó.

Pabayáan nating maglacbáy ang binatang nagdidilidili ó nacacatulog: ang hiwagang malungcót ó masayá n~g catapan~gang hindî nacacaakit n~g canyáng gunamgunam: ang araw na iyóng nagpapapakintab sa m~ga dulo n~g m~ga cahoy at nagpapatacbò sa m~ga tagabukid na nan~gapapasò ang m~ga paa sa nagbabagang lúpà, bagá mán silá'y may panyapác na m~ga lipác; ang araw na iyóng pumipiguil sa isáng babaeng tagabukid sa lilim n~g isáng talisay ó cawayanan, at sa canya'y nagpapaísip n~g m~ga bagaybagay na walang catuturán at dî mapagwarì, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binatà.

Bumalíc tayo sa Maynilà samantalang gumugulong ang coche't nagpapaguiray-guiray, túlad sa isáng lasíng, sa buról-bùról na lupà, at samantalang tumátawid sa tuláy na cawayan, pumapanhic sa mataríc na ahunín ó bumábabâ sa totoong malalim na lusun~gín.

TALABABA:

[160] Ang namamaguitnâ sa pagbilí, pagbibili, ang nakikialam sa m~ga almoneda at iba pa.

[161] Ang nagpapaupa n~g pagdadalá n~g ano mang bagay na mabigat.

[162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa bawa't magbayad.

[163] Wicang francés na ang cahuluga'y "fonda:" cacanán at tuluyan. Cung ipan~gusap ay "restorán."

[164] Estátua ó larawang cáhoy, bató, tansô ó bacal na inilalagay na pinacahaligui n~g anó man.

[165] Tuláy n~g España.

[166] Isáng carruajeng ganitó cung tawaguin.

[167] Tinatawag n~g catagalugang "carretela" ang isáng sasacyáng anyóng carretong marami ang lulan, n~guni't mahirap sa sumásacay; dalawá ang gulong at isáng cabayo ang humihila.--Ang tinatawag na carretela n~g m~ga castilà ay isáng mainam na carruajeng apat ang gulóng at dalawang cabayo ang humihila.