Ogniem i mieczem (112 page)

zjałowieć
— stać się bezpłodnym.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

zali
(starop.) — czy.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

abominacja
(z łac.) — wstręt, odraza.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

mens
(z łac.) — umysł, myśli.

robić jak wino
— fermentować, psuć się.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

popsować
(daw.) — popsuć.

nemine excepto
(łac.) — bez wyjątku, niekogo nie wyłączając.

towarzysz
— rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

permisja
(z łac.) — pozwolenie.

podczaszy koronny
— Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649.

wykować
(daw.) — wykuć.

sekundować
(z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

nemine excepto
(łac.) — bez wyjątku, nikogo nie wyłączając.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

wojewoda kijowski
— Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

modlitew
— dziś popr. forma D. lm: modlitw.

krotofila
a.
krotochwila
(starop.) — żart.

kondemnata
(z łac.) — wyrok skazujący.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

gamratka
(daw.) — panienka lekkich obyczajów.

moderacja
(z łac.) — opanowanie, umiarkowanie.

de facto
(łac.) — faktycznie.

sprawować
— zarządzać.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

periculosa
(łac.) — niebezpieczna.

cechować
— wypalać gorącym żelazem znak rozpoznawczy właściciela na skórze zwierzęcia.

nadziak
— broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

sub tutela
(łac.) — pod opieką.

exemplum
(łac.) — na przykład.

afekt
(z łac.) — uczucie; tu: miłość.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

dysymiluje
(z łac.) — ukrywa, przemilcza.

negligenter
(łac.) — niedbale, obojętnie.

mens, mentis
(łac.) — umysł, rozsądek; zdrowie psychiczne, tu B. lp
mentem
.

wasze
— skrót od: wasza miłość pan.

siła
(daw.) — wiele, dużo.

g’rzeczy
(starop.) — do rzeczy, rozsądnie, na temat.

o ryżą kosę
— o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę.

Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej
— powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego.

chan
— władca Tatarów, Islam III Girej (1606–1654).

zali
(starop.) — czy.

niech ona znajdzie taki przytułek, jakiego i ja będę szukał
— tj. klasztor.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

dobrudzcy Tatarzy
— orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

białogrodzka orda
— Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie;
Białogród
a.
Akerman
(dziś ukr.:
Biłhorod-Dnistrowskij
) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Zbrucz, Smotrycz, Studzienica, Uszka, Kałusik
— rzeki w zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniestru.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

basza
a.
pasza
(z tur.) — wysoki urzędnik turecki; pan.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy.

Raszków
— miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

czerń
— chłopstwo.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Bracław
— miasto i stolica województwa, należącego do Rzeczypospolitej, dziś miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 60 km na płd. wschód od Winnicy.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

bat’ku
(ukr.) — ojcze.

Ne zderżymo
(ukr.) — nie damy rady, nie wytrzymamy.

kiścień
— rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

wraży
(z ukr.) — wrogi, nienawistny.

hołowu spasajete
(ukr.) — (własną) głowę ratujecie.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

komunik
(daw.) — jeździec, kawalerzysta.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy;
towarzysz
— rycerz, szlachcic.

na spasenie Lacham
(z ukr.) — na ratunek Polakom.

na pohybel
(ukr.) — na zgubę, na śmierć.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

altembas
— kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

sajeta
(daw.) — cienkie, kosztowne sukno.

lacki
(z daw. ukr.) — polski.

Na sławu! Na szczastie
(ukr.) — na sławę, na szczęście.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

quo modo
(łac.) — w jaki sposób.

Zinków
— miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec.

Kupin
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. zachód od Jarmolińców.

Zbrucz
— rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.

Satanowa
— miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

bezoar
— substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

peregrynacja
(z łac.) — podróż, pielgrzymka.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

bąk
— duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez.

peritus
(łac.) — doświadczony.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.