Ogniem i mieczem (109 page)

Loquor latine
(łac.) — władam łaciną, mówię po łacinie; znajomością łaciny odróżniała się szlachta od chłopów.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

simnadciat’
(ukr.) — siedemnastu.

esauł
— oficer kozacki.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

fatigatus
(łac.) — zmęczony.

cor, cordis
(łac.) — serce; tu B. lm
corda
: serca.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Polesie
— płn.-wsch. część Ukrainy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Owrucz
— miasto w płn. części Ukrainy, ok. 170 km na płn. zachód od Kijowa.

hetman litewski
— godność hetmana wielkiego litewskiego piastował w 1648 r. Janusz Kiszka herbu Dąbrowa (1586–1653), a funkcję hetmana polnego litewskiego pełnił Janusz Radziwiłł młodszy herbu Trąby (1612–1655).

któren
— dziś popr.: który.

przenieść
— dziś: znieść.

impediment
(z łac.) — przeszkoda, trudność.

zali
(starop.) — czy.

przecz
(starop.) — dlaczego.

Putywl
— miasto położone nad rzeką Sejm w północno-wschodniej części Ukrainy, dwukrotnie oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego w czasie wojny smoleńskiej (1632–1634).

Starzec
— rzeka na Ukrainie, nad którą rozegrała się bitwa pomiędzy zbuntowanymi Kozakami a wojskami Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego, którzy dzięki temu zwycięstwu stłumili powstanie Ostranicy (1638).

Kumejki
— miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).

vice-rex
(łac.) — vice-król, zastępujący króla, regent, interrex; funkcję tę pełnił tradycyjnie prymas; w 1648 był nim Maciej Łubieński herbu Pomian (1572–1652).

Zbaraż
— miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 120 km na wschód od Lwowa, ok. 15 km na płn. wschód od Tarnopola; w XVII w. rezydencja rodowa książąt Zbaraskich.

kupić się
(daw.) — zbierać się, skupiać się.

dragonia
— wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

triarii
(łac.) — żołnierze trzeciego szeregu, rezerwa.

dziewierz
(starop.) — szwagier.

invidia
(łac.) — zazdrość, zawiść.

Boże, Boże, odwróć ten kielich
— nawiązanie do słów Jezusa Chrystusa, wypowiedzianych w modlitwie przed ukrzyżowaniem: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22, 42).

siła
(starop.) — tu: bardzo.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

infuła
— nakrycie głowy biskupa.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Połonne
— miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Połonne
— miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

siła
(starop.) — wiele.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

dragonia
— wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

barwa
— tu: mundur.

kolet
(z fr.
collet
: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

jednostajne
(starop.) — jednolite, takie same.

Halt
(niem.) — stać.

Vorwärts
(niem.) — naprzód.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

kontrować
(z łac.) — sprzeciwiać się.

Pferd
(niem.) — koń.

Zbrucz
— rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

wojewoda kijowski
— Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

czerń
— tu: chłopstwo.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Sed iam nox humida... Incipiam
(łac.) — tymczasem już noc wilgotna zasnuwa niebo i spadające gwiazdy namawiają do snów, ale jeśli tak wielka chęć poznać nasze przygody, zaczynam (cytat z
Eneidy
Wergiliusza; tłum. W.L.).

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

arcana
(łac.) — tajemnice, sekrety.

dywulgować
(z łac.) — objaśnić, rozgłosić.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

ditki
(ukr.) — dzieci.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

sobaka
(ukr.) — pies.

konserwować
(z łac.) — zachowywać, zostawiać.

consuetudo altera natura
(łac.) — przywzyczajenie jest drugą naturą.

Słucz
— rzeka w płn.-zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniepru.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

nosacizna
— choroba bydła.

Pater noster qui es in coelis
(łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie.

Sanctificetur nomen Tuum
(łac.) — święć się imię Twoje.

Adveniat regnum Tuum
(łac.) — przyjdź królestwo Twoje.

Fiat voluntas Tua
(łac.) — bądź wola Twoja.

mężobójczy
(daw.) — zabójczy, morderczy.

teatrum
(łac.) — teatr, przedstawienie.

mięsopust
(daw.) — ostatki, huczna zabawa ludowa na koniec karnawału.

padło
(daw.) — trup, ścierwo.

synowica
(daw.) — bratanica.

Braty ridnyje, spasajte
(ukr.) — bracia kochani, ratujcie.

inflancki
— pochodzący z Inflant;
Inflanty
(hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Pohybnesz
(ukr.) — zginiesz.

batorówka
— szabla husarska, rozpowszechniona w polskim wojsku za czasów Stefana Batorego; takie szable często były zdobione podobizną lub imieniem tego władcy.

pisanej
— tu: zdobionej.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Puskaj
(ukr.) — puść.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

odzierżyć
(daw.) — utrzymać.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

hajdamaka
(z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.

justycja
(z łac.) — sprawiedliwość.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

mogiła
— tu: wzgórze, kopiec.

pohybel
(ukr.) — zguba, śmierć.

esauł
— oficer kozacki.

lubo
(daw.) — chociaż.

wyreżem
(ukr.) — wytniemy, wymordujemy.

Ulisses
a.
Odyseusz
— bohater
Iliady
i
Odysei
Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.

Achilles
— bohater
Iliady
Homera, syn króla Peleusa i nimfy Tetydy, najdzielniejszy wojownik grecki, zginął ugodzony strzałą w piętę.