Ogniem i mieczem (117 page)

detyna
(z ukr.) — dziecko.

Tatar
— dziś popr. forma D. lm: Tatarów.

zali
(starop.) — czy.

ad mitiorem et saniorem mentem
(łac.) — do spokoju i zdrowego rozsądku.

Mowczy, pope! Ne twoje diło brechniu meni zadawaty! Chody no na dwir, nauczu ja tebe pułkownikiw zaporoskich szanowaty
(z ukr.) — milcz, popie. To nie twoje zadanie zarzucać mi kłamstwo. Chodź na dwór, nauczę cię szanować pułkowników zaporoskich.

zhreszy
(z ukr.) — zgrzeszy.

urezać
(z ukr.) — uciąć.

nie zderżą
(z ukr.) — nie dotrzymają, nie dadzą rady.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Sedyte i mowczyte
(z ukr.) — siedźcie i milczcie.

nie sumuj
(z ukr) — nie smuć się.

worożycha
(ukr.) — wróżka.

My Lachiw choczemo rizaty, a ty nasz czołowik
(z ukr.) — my chcemy zabijać Polaków, a ty nasz człowiek.

zarizaw
(ukr.) — zarżnąłem.

mea culpa
(łac.) — moja wina.

delirium
(łac.) — szaleństwo.

kontempt
(łac.) — obraza, zniewaga, lekceważenie.

efferatam bestiam
(łac.) — rozszalałą bestię.

o czasiech
— dziś popr. forma Ms. lm: o czasach.

Pax vobiscum
(łac.) — pokój wam.

surdo tyranno fabula dicta
(łac.) — bajka opowiadana głuchemu tyranowi.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

sobaka
(ukr.) — pies.

kusztyk
a.
kulawka
— kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

Meni korol pysaw
(ukr.) — król mi pisał.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

po monastyrach u czernic
— po klasztorach u mniszek.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupami swawolników
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

łyczek
(daw. pogard.) — mieszczanin.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa
(1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

sekundować
(z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

solenna wotywa
— msza uroczysta, odprawiana w szczególnej intencji.

esauł
— oficer kozacki.

ja joho lublu, ja ne dla hroszi tutki priszow
(z ukr.) — kocham go, nie dla pieniędzy tu przyszedłem.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

Lach
(daw. ukr.) — Polak; tu: D. lm,
Lachiw
: Polaków.

czernice
— mniszki, zakonnice.

Ne znaju
(ukr.) — nie wiem.

bahaćko Lachiw
(z daw. ukr.) — dużo Polaków.

Bahato utikło, bahato zabyły
(z ukr.) — dużo uciekło, dużo zabili.

hroszy
(z ukr.) — pieniądze.

polubił jak detynu ridnuju
(z ukr.) — pokochałem jak rodzone dziecko.

Ja pyśmo widdaw
(z ukr.) — oddałem list.

łycar
(ukr.) — rycerz.

polityka
(z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość.

rankor
(daw.) — gniew, uraza.

dowcip
(daw.) — rozum, rozsądek.

epithalamium
(łac.) — pieśń na cześć nowożeńców.

Apollina dla Marsa zaniedbał
— tj. sztuki piękne dla wojny.

pohybel
(ukr.) — zguba, śmierć.

armować
(z łac.) — zbroić, uzbrajać.

Bude taka wijna, jakoi ne buwało
(ukr.) — będzie taka wojna, jakiej jeszcze nie było.

na hawrani
— na granicy.

Sprawedływe każete, pane. Ne cii teper lude, szczo buwały
(z ukr.) — sprawiedliwie mówicie, panie. Nie tacy teraz ludzie, jak dawniej.

Ałe szczoby cij łycar Bohuna ubyw
(z ukr.) — ale żeby ten rycerz zabił Bohuna.

kilkodniowy
— dziś: kilkudniowy.

armisticium
(łac.) — zawieszenie broni.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

czernica
— zakonnica, mniszka.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.

zali
(starop.) — czy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

delirium
— maligna, brak przytomności.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

Kahamlik
— rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

Raszków
— miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

munsztułuk
(daw.) — nagroda.

wraży
(z ukr.) — wrogi, nienawistny.

śluzy
— tu: łzy.

kulbaczyć
— siodłać.

zali
(starop.) — czy.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

świta
(daw.) — odzież wierzchnia, kurtka.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

armistycjum
(z łac.) — zawieszenie broni.

rozhowor
(z ukr.) — rozmowa.

ożenić
— tu: połączyć.

animalia
(łac.) — zwierzęta.

piernacz
— buława pułkownikowska kozacka, pełniąca funkcję listu żelaznego, tj. przepustki.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

państwo łubniańskie
— posiadłości książęce, okolica Łubniów;
Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

zbisurmanić się
(daw. pogard.) — zostać muzułmaninem.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Belial
(mit.) — upadły anioł, szatan.

komunik
(daw.) — jazda, kawaleria.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

rezun
(z ukr.) — siepacz, zabijaka.

czerń
— chłopstwo.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

Jahorlik
— miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Synopa
— miasto w płn. Turcji nad Morzem Czarnym.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hołubił
(z ukr.) — pieścić, pielęgnować.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

I hroszi mało nam daw ataman, bo sam ne maw
(z ukr.) — i pieniędzy mało nam dał ataman, bo sam nie miał.

chody
(ukr.) — chodź.

Laszka biłoruczka
(z ukr., pogard.) — Polka z białymi rękami, arystokratka.

Raszków
— miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

kontempt
(z łac.) — pogarda, lekceważenie.

sklep niebieski
(daw.) — sklepienie nieba, firmament.