Ogniem i mieczem (118 page)

zali
(starop.) — czy.

kulbaka
— wysokie siodło.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

szczo ty
(ukr.) — co ty?

Waładynka
— rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.

Perejasław
(dziś ukr.:
Perejasław-Chmelnyckij
) — miasto na środkowej Ukrainie, ok. 80 km na płd. wschód Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

deliberować
(z łac.) — rozmyślać, rozważać.

siła
(starop.) — bardzo.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

spostponować
(daw.) — obrazić, zlekceważyć.

podwika
(starop.) — kobieta.

biesaga
(daw.) — sakwa, juki.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

sub Jove
(łac.) — pod Jowiszem, tj. pod gwiazdami.

abominacja
(z łac.) — wstręt, odraza.

mars
— ponury, groźny wyraz twarzy.

zali
(starop.) — czy.

jagody
(daw.) — policzki.

imparitatem zadać
(z łac.) — uznać za niegodnego.

rarytet
(z łac.) — rzadkość.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

u did’ka
(z ukr.) — u diabła.

Mohylów
(dziś ukr.:
Mohyliw-Podilskij
) — miasto nad Dniestrem, ok. 90 km na płd. wschód od Kamieńca Podolskiego.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Tatary
— dziś popr. forma M. lm: Tatarzy.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Kahamlik
— rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

ninie
(daw.) — teraz.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kosz
— obóz.

chutornicy
— mieszkańcy chutorów, pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi, przysiółków.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

Tarnopol
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

spyża
(daw.) — jedzenie, pokarm.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

locum
(łac.) — miejsce.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

kulbaka
— wysokie siodło.

delirium
(łac.) — szaleństwo, majaczenie.

spectrum
(łac.) — zjawisko, widziadło.

Żółkiew
(ukr.
Żowkwa
) — miasto w zach. części Ukrainy, położone ok. 25 km na północ od Lwowa.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

odium
(łac.) — nienawiść, niechęć.

delator
(z łac.) — oskarżyciel, donosiciel.

Płoskirów
(dziś: Chmielnicki) — miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

halizna
— goła, odkryta przestrzeń.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

kulbaka
— wysokie siodło.

hałłakować
— wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

komunik
(daw.) — jazda, kawalerzyści.

kulbaka
— wysokie siodło.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

siła
(starop.) — bardzo.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

piławiecka klęska
— przegrana wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami pod Piławcami (1648);
Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

Tamerlan
a.
Timur Chromy
(1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.

towarzysz
— rycerz, szlachcic.

kupić się
(daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

rankor
(daw.) — uraza, gniew.

komiliton
— sprzymierzeniec, wspólnie walczący.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

wiwenda
(daw., z łac.) — żywność, prowiant.

repeto
(łac.) — powtarzam.

desiderat aquas
(łac.) — pragnie wody.

impediment
(z łac.) — przeszkoda.

kalwin
— protestant, wyznawca doktryny Kalwina.

oktawa
własc. oktawa kolubryna — działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

dank
(daw.) — podziękowanie, wdzięczność.

oddawam
— dziś popr.: oddaję.

ekspediować
(z łac.) — wysyłać, wyprawiać.

dzianet
— koń, wierzchowiec paradny rasy hiszp. a. tur.

Vivat Jeremi victor
(łac.) — niech żyje Jeremi zwycięzca.

język
— tu: jeniec, od którego można wymusić informacje.

komunikiem iść
(daw.) — jechać konno, wierzchem;
komunik
(daw.) — jeździec, kawalerzysta.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

komunik
(daw.) — jazda, kawalerzyści.

taborek
— wozy z zaopatrzeniem.

kolet
(z fr.
collet
: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

żenie
(z ukr.) — gna.

komunik
(daw.) — jazda, kawalerzyści; podjazd.

na Dolinie Józefata
— tj. na Sądzie Ostatecznym, gdzie mają się zebrać wszyscy ludzie, jacy kiedykolwiek żyli.

tentować
(z łac.) — dotrzymywać.

congressus
(łac.) — zjazd; towarzystwo; najazd.

białogrodzka orda
— Tatarzy mieszkający w Białogrodzie;
Białogród
a.
Akerman
(dziś ukr.:
Biłhorod-Dnistrowskij
) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

Niżowi
— Kozacy z Niżu, czyli z Siczy Zaporoskiej.

czerń
— chłopstwo.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

giaur
(z tur., pogard.) — niewierny, chrześcijanin.

jasyr
— niewolnicy, jeńcy.

ułus
— osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

wodę na miecze leli
— zawarli ugodę.

żenie
(z ukr.) — gna.

lama
— tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

puszkarz
(daw.) — artylerzysta a. rusznikarz.

litaury
(z ukr.) — wielkie bębny, kotły.

larum
— alarm.

żenie
(z ukr.) — gna.

czabańczuk
— pasterz stepowy.

surowiec
— bicz z surowej skóry.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.