Ogniem i mieczem (119 page)

buzdygan
(z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kurzeń
— oddział kozacki.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

dziryt
— włócznia, dzida.

staja
a.
stajanie
— jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

kiścień
— rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

janczarowie
(tur.) — piechota turecka.

wilcy
— dziś popr. forma M. lm: wilki.

poturczeniec
(daw.) — człowiek, który przyjął wiarę i kulturę turecką.

berdysz
— szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu , używany przez piechotę do kruszenia zbroi.

handżar
a.
kindżał
— nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.

pardwa
— ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, w Polsce już dziś właściwie nie występuje.

aga
— turecki tytuł wojskowy, oznaczający dowódcę janczarów.

towarzysz
— rycerz, szlachcic.

prosić pardonu
— błagać o litość.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

Jaremie ne zderżysz
(z ukr.) — Jeremiemu nie dasz rady.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

rab
(daw.) — sługa.

puszka
(daw.) — działo, armata.

hore tobi
(ukr.) — biada tobie.

horyłka
(z ukr.) — wódka.

przyszle
— dziś popr.: przyśle.

mułła
— nauczyciel, znawca prawa islamskiego.

azali
(starop.) — czy, czyż.

zali
(starop.) — czy.

carz
(daw.) — władca.

przedzierzgnąć
— zmienić.

pomyłuj
(ukr.) — zmiłuj się.

inkomodować
(z łac.
incommodum
: niedogodność, nieprzyjemność) — narażać na niewygody.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

imainacja
(z łac.
imaginatio
) — wyobraźnia, wyobrażenie.

niecułki ulęgałek
— miski dzikich gruszek.

samopięt
(starop.) — w pięciu, sam z czterema towarzyszami.

legitime natos
(łac.) — urodzonych z legalnego małżeństwa.

jasyr
(z tur.) — niewola.

modestia
(łac.) — skromność.

ponoś
(daw.) — podobno.

guldynka
(starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

dyzgust
(łac.) — przykrość, niesmak.

kopa
— sześćdziesiąt.

popsować
(daw.) — popsuć, tu: zabić.

pakta konwenta
(z łac.) — umowa, ugoda, układy.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

boćwina
a.
botwina
— liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

aprosz
(z fr.
aproche
: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

perspektywa
(daw.) — luneta.

siła
(starop.) — bardzo.

obstupuit
(łac.) — zdziwił się, osłupiał.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy;
bitwa pod Chocimiem
(1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

janczarowie
(tur.) — piechota turecka.

kondycje
(z łac.) — warunki.

Koli! Koli!
(ukr.
koły
: kłuj) — bij, zabij!

surowiec
— niewyprawiona skóra.

lubo
(daw.) — chociaż.

abominacja
(z łac.) — wstręt, odraza.

kiełb
— mała ryba z rodziny karpiowatych.

ludy
(ukr.) — ludzie.

szczo
(ukr.) — co.

łosza
— samica łosia, klempa.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spasajtes
(z ukr.) — ratujcie się.

poena, poenae
(łac.) — kara, tu B. lp
poenam
: karę.

requiem
(łac.) — odpoczynek; wieczny odpoczynek, modlitwa za zmarłych.

kolet
(z fr.
collet
: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

wieczornych
— tak zam.: wieczornym.

aprosz
(z fr.
aproche
: podejście, przybliżenie) — okopy, pozwalające podejść bliżej do obozu wroga.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

łycari
(ukr.) — rycerze.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

siła
(starop.) — dużo, wiele.

wiwenda
(z łac., daw.) — pokarm, prowiant.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

ne zderżyt
(z ukr.) — nie da rady.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

Boh znajet, szczo budet
(z ukr.) — Bóg wie, co będzie.

serdytes
(z ukr.) — gniewajcie się, złośćcie się.

Stentor
— herold w
Iliadzie
, słynny z donośnego głosu.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

boćwina
a.
botwina
— liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

iskać
— obszukiwać, uwalniać od pcheł i innych pasożytów.

dumbas
— łódź rzeczna, prom.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

did
(ukr.) — dziad.

czerń
— chłopstwo.

in hoc silentio
(łac.) — w takiej ciszy.

manierzyna
— manierka, buteleczka blaszana na alkohol.

mizeria
(z łac.) — nędza, bieda.

verba veritatis
(łac.) — słowa prawdy.

minister kalwiński
— pastor, duchowny protestancki, wyznawca doktryny Kalwina.

dyzgust
(łac.) — przykrość, niesmak.

utinam sim falsus vates
(łac.) — obym był fałszywym prorokiem; obym się mylił.

rewokować
(łac.
revoco
: odwołuję) — nawrócić się.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

janczary
— piechota turecka; dziś popr. forma M. lm: janczarzy a. janczarowie.

misiurka
— hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

sartor
(łac.) — krawiec.

koncerz
— długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

witać kosmatą ręką
(daw.) — winszować, gratulować z okazji ślubu.

konfuzja
(z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

Mars
(mit. rzym.) — bóg wojny.

zgasła w dniu klęski
— Sobieski, Marek herbu Janina (1628–1652), starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

wolentarz
(z łac.) — ochotnik, wolontariusz.

sepet
(daw., z tur.) — skrzynka na kosztowności.

grubianitas
(żart., na wzór łac.) — grubiaństwo, nieuprzejmość.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

kondycje
(z łac.) — warunki.

jaźwiec
— borsuk.

hadko
(z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

boćwina
a.
botwina
— liście buraczane; obraźliwe określenie mieszkańców Litwy.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

hipocentaur
(mit., z gr.) — istota mityczna, pół człowiek, pół koń; centaur.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

szafarz
— zarządca, rozporządzający.

supozycja
(z łac.) — przypuszczenie, domysł.

Non nobis, non nobis, sed nomini Tuo, Domine, da gloriam
(łac.) — nie nam, nie nam, ale imieniu Twemu, Panie, daj chwałę.

grzdyka
— grdyka, gardło.

kalwin
— protestant, wyznawca doktryny Kalwina.