Ogniem i mieczem (104 page)

mołodycia
(daw. ukr.) — młoda dziewczyna.

prysiudy
— element ludowych tańców na Ukrainie i w Rosji; przysiady.

pidsusidok
(ukr.) — bezrolny chłop, płacący gospodarzowi za mieszkanie własną pracą, komornik.

Diakujem, pane
(ukr.) — dziękujemy, panie.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Baczyw ty
(ukr.) — widziałeś.

Trastia joho mordowała
(ukr.) — niech go cholera weźmie.

braha
— zacier, męty, pozostałości po pędzeniu wódki.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

mistrza
— tj. kata.

per amicitiam
(łac.) — przez przyjaźń.

delirium
(łac.) — szaleństwo.

Vale et me amantem redama
(łac.) — bądź zdrów i kochaj mnie wzajemnie.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

ergo
(łac.) — więc.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

larum
(łac.) — alarm.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Krzemieńczug
(ukr.
Kremenczuk
) — miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

nahaj
— rodzaj bata, z krótką rączką, zrobionego ze skóry.

olester
— pudełko na pistolet, wykonane ze skóry, przymocywawane do siodła.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

do dnia
— nad ranem.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

kaduk
— dawne okreslenie szatana, złego ducha.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

przebierać się
(daw.) — podróżować, dostawać się.

Kahamlik
— rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

terlica
— stelaż siodła.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

stalle
— zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

podwika
(starop.) — kobieta.

trzasł
— dziś popr.: trzasnął.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

pokulbaczyć
— osiodłać.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

żydy wozić
— przechylać się.

kulbaka
— wysokie siodło.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

przyhołubić (z ukr.) — zaopiekować się, przygarnąć.

bodiak
(ukr.) — oset.

krasnodiwa
(Z daw. ukr.) — piękna dziewczyna.

zimownik
— osada, w której Kozacy przeczekują zimę.

czaban
— pasterz stepowy, koczownik.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Na wiki wikiw
(ukr.) — na wieki wieków.

Nie znajem nikakij Syrowatej
(z ukr.) — nie znamy żadnej Syrowatej.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

On z Czehryna prijichaw. Tam Lachiw riżut
(ukr.) — on z Czehryna przyjechał. Tam Polaków zabijają.

wiszajut
(z ukr.) — wieszają.

Prostyte, pane
(ukr.) — wybaczcie, panie.

Ulisses
a.
Odyseusz
— bohater
Iliady
i
Odysei
Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.

krucy
— dziś popr. forma M. lm: kruki.

signum
(łac.) — znak.

wiktoria
(łac) — zwycięstwo.

wsiów
— dziś popr. forma D. lm: wsi.

asilum
(łac.) — azyl, schronienie.

prezydium
(z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

chorągiew
— jednostka jazdy rycerskiej, licząca od 60 do 200 jeźdźców.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

derkacz
— ptak średniej wielkości z rodziny chruścielowatych, o charakterystycznym głosie, w Polsce dość rzadko spotykany, bardzo płochliwy.

przepiórka
— ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, żyje na polach i bagnach, zimuje na południu, chroniony.

siromacha
(daw. ukr.) — wilk, wilczysko.

psi
— dziś popr. forma M. lm: psy.

wilcy
— dziś popr. forma M. lm: wilki.

wystrużemy
— dziś: wystrugamy.

szelma — osoba, która radzi sobie w wielu trudnych sytuacjach, ale czasami działa w nieuczciwy sposób.

cyrkumferencja
(starop. z łac.) — obwód; żart.: tusza.

psi
— dziś popr. forma M. lm: psy.

kulbaka
— wysokie siodło.

pleczyki
(z ukr.) — ramiona, barki.

w jedle
(starop. jadło, w jedle) — w jedzeniu.

Szczob wam światyj Mikołaj daw zdorowla i szczastje
(z ukr.) — oby wam święty Mikołaj dał zdrowie i szczęście.

Do chutoriw, pane, do seła
(ukr.) — do chutorów, panie, do wsi;
chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

łycary prijszli, szczo bitwa buła
(z ukr.) — rycerze przyszli, że bitwa była.

hospodar wołoski
— władca Wołoszczyzny, państwa na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

maż
— tj. ma że; jak ma.

eo modo
(łac.) — tym sposobem.

did
(ukr.) — dziad, żebrak.

Sokołe jasnyj... Ty dałeko widajesz.
(ukr.) — Sokole jasny, Bracie mój rodzony, Ty wysoko latasz, Daleko sięga twoja wiedza i władza.

swywoli
— swawoli.

Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

wiktoria
(z łac.) — zwycięstwo.

hetmany
— dziś popr. forma M. lm: hetmani.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

przebierzem się
— dostaniemy się.

vitare
(łac.) — omijać, unikać.

jasyr
— niewola tatarska.

przedzierzgnąć się
— zmienić się.

Wołoch
— człowiek pochodzący z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

chętnie by zbył staniku swego
— chętni by się pozbył swojego stanu (szlacheckiego).

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto.

quo modo
(łac.) — w jaki sposób.

osełedec
(ukr.
osełedec
: śledź) — warkocz, który w walce chronił kark Kozaka.

mistrz
— kat.

torturów
— dziś popr. forma D. lm: tortur.

zepsować
(starop.) — zepsuć.

imparitatem zadać
(z łac.) — uznać za niegodnego.

sexus
(łac.) — płeć.

czumak
(daw. ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły.