Ogniem i mieczem (101 page)

hałłachować
— wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

piechota zaporoska
— wbrew ogólnemu mniemaniu dzisiejszemu Beauplan twierdzi, iż piechota zaporoska niezmiernie przewyższała jazdę. Wedle Beauplana 200 Polaków rozbijało z łatwością 2000 jazdy zaporoskiej, ale natomiast 100 pieszych Kozaków mogło długo bronić się z zakopu tysiącowi Polaków [Beauplan, Guillaume le Vasseur de (1600–1675) — francuski inżynier wojskowy i kartograf, twórca szczegółowych map ziem polskich, autor
Opisu Ukrainy
]. [przypis autorski]

puszkar
(daw. ukr.) — puszkarz, rzemieślnik wyrabiający armaty lub artylerzysta, żołnierz obsługujący armatę.

czaban
— pasterz stepowy.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

dowbysz
(daw. ukr.) — dobosz.

teorbanista
— muzyk, grający na teorbanie;
teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

litaury
(ukr.
litawry
) — kotły, wielkie bębny.

Hej wy stepy... more szyrokije
(ukr.) — Hej wy, stepy ukochane, Pięknym kwiatem malowane, Szerokie jak morze.

kulbaka
— wysokie siodło.

mogiła
— tu: kopiec, wzgórze.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Potocki, Stefan
(ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

Źródła rusińskie, np. Samoił Weliczko [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor
Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w.
, napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.], podają liczbę wojsk koronnych na 22 000. Cyfra to oczywiście fałszywa. [przypis autorski]

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

regestrowi perejasławscy
— oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu;
Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

wilcy
— dziś popr. forma M. lm: wilki.

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

kantarzej
— urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

telega
— duży wóz.

z woza
— dziś popr. forma D. lp: z wozu.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

glewia
— średniowieczna broń drzewcowa, szeroki nóż osadzony na długim drzewcu.

detyna
(ukr.) — dziecko.

esauł
— oficer kozacki.

szczo z toboju
(ukr.) — co z tobą, co ci jest.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ne znaju. Bytwa, każe, bude, ałe ne znaju
(ukr.) — Nie wiem. Bitwa, zdaje się, będzie, ale nie wiem.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Potocki, Mikołaj
, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) — hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

klient
(daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.

Bił nam czołom i prosył, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usługi, dajem
(z ukr.) — bił nam czołem i prosił, żeby go obradować, a my, wspomniawszy jego usługi, dajemy.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

chudopachołek
(daw.) — ubogi szlachcic bez ziemi, służący innym.

senatory
— dziś popr. forma N. lm: senatorami.

zasiędą
— dziś popr. forma 3 os. lm cz.przysz.: zasiądą.

Potocki, Stefan
(ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

dragonia
— wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

bitwa pod Sołonicą
(1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

ergo
(łac.) — więc.

buława
(z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

pięście
— dziś popr. forma B. lm: pięści.

homo novus
(łac.) — człowiek nowy.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

wysiędziemy
— dziś popr. forma 2 os. lm cz.przysz.: wysiądziemy.

Gut, sehr gut
(niem.) — dobrze, bardzo dobrze.

ogniów
— dziś popr. forma D. lm: ogni.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Na pohybel Lachom
(daw. ukr.) — śmierć Polakom.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

knecht
— niemiecki żołnierz piechoty.

kolet
(z fr.
collet
: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

Herr Hauptmann
(niem.) — panie hetmanie.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Feuer
(niem.) — ognia.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

rekognoskować
(z łac.
recognosco
) — rozpoznać, zbadać, przeglądać.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Potocki, Stefan
(ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

zbawić
(starop.) — pozbawić.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czambuł
— oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.

Chodkiewicz, Jan Karo herbu Gryf z Mieczeml
(1560–1621) — hetman wielki litewski, starosta generalny żmudzki, wybitny dowódca, brał udział w tłumieniu powstania Nalewajki, w wojnie inflanckiej, wojnie polsko-rosyjskiej, zmarł w obozie po bitwie pod Chocimiem.

bitwa pod Kircholmem
(1605) — zwycięstwo wojsk polskich nad szwedzkimi w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611);
Kircholm
— dziś miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na płd. wschód od Rygi.

ośmnaście
(starop.) — osiemnaście.

bitwa pod Kłuszynem
(1610) — zwycięstwo wojsk polskich nad rosyjsko-szwedzkimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618.