Ogniem i mieczem (96 page)

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

zali
(starp.) — czy.

persona
(łac.) — osoba.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Tużu, tużu, serce bołyt’
(ukr.) — tęsknię, smucę się, serce boli.

serpentyna
(daw.) — szabla szlachecka.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

synowica
(daw.) — bratanica.

dziewosłęb
— osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat.

zżyły
— dziś raczej: zżyty.

ordynek
(z niem.
Ordnung
) — porządek.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

chorągiew tatarska
— hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem.

polanka
— tu: obóz wojskowy.

od Tatar
— dziś popr. forma D. lm: od Tatarów.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

Kuczkasy
(ukr.
Kiczkas
a.
Kuczuk-As
) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.

mogiła
— tu: kopiec.

Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar
(...) — są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]

Nienasytec
— piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

Scylla i Charybda
(mit. gr.) — potwory morskie, opisane przez Homera w
Odysei
, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej.

od niedogarków
(daw.) — z powodu niedopalonych resztek.

połoz
— nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży.

1 łokieć
— ok. 60 cm.

pro aeterna rei memoria
(łac.) — na wieczną rzeczy pamiątkę.

Ulisses
a.
Odyseusz
— bohater
Iliady
i
Odysei
Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu.

do Hadu
— do Hadesu;
Hades
(mit. gr.) — podziemna kraina
umarłych.

fines
(łac.) — granice, krańce.

orbis terrarum
(łac.) — krąg ziemi.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

wakans
(z łac.) — wakat, wolne miejsce.

Miserere mei
(łac.) — zmiłuj się nade mną.

lafa
(starop.) — wikt, żołd.

ochędóstwo
(starop.) — porządek.

Malchus
— według
Ewangelii św. Jana
sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek.

regimenta
— dziś popr. forma M. lm: regimenty.

rękodajny
— dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

hajduk
(z węg.) — lokaj.

pajuk
(daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Chorol
— miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

detyna
(ukr.) — dziecko.

hajdamaka
(z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek.

Tytus Liwiusz
(59 p.n.e.–17 n.e.) — historyk rzymski.

pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis
(łac.) — tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

towarzysz
— tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

wojłok
(z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny.

My po bożej myłosti kniaź i hospodyn
(ukr.) — my, z bożej miłości książę i pan.

etc
(łac.
et caetera
) — i tak dalej.

Koriat
a.
Michał Giedyminowicz
(ok. 1306 - ok. 1365) — książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.

Rurykowicze
— potomkowie Ryryka;
Ruryk
(zm. 879) — wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

Wołoszka
— kobieta pochodząca z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

trabant
(daw.) — żołnierz straży przybocznej.

hospodar
— tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

Tatarzy budziaccy
— Tatarzy zamieszkujący w Budziaku;
Budziak
— kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

czaus murza
(z tur.) — wysoki urzędnik dworski, wysłannik.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

excitare
(łac.) — wzbudzić.

non prohibeo
(łac.) — nie zabraniam.

impediment
(z łac.) — przeszkoda.

dworzany
— dziś popr. forma N lm: dworzanami.

cor, cordis
(łac.) — serce; tu B. lm
corda
: serca.

monstrum
(łac.) — potwór.

jasyr
— niewola tatarska.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

Apage, satanas
(łac.) — idź precz, szatanie.

Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie
— mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika;
ćwierć
— kwartał, trzy miesiące.

J. O.
— skrót od: jaśnie oświecony.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

februarius, februarii
(łac.) — luty; tu D. lp: lutego.

eiusdem matris
(łac.) — tej samej matki.

bellum civile
(łac.) — wojna domowa.

guldynka
(starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

bitwa pod Sołonicą
(1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz
(1547–1620) — polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił
— bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Suła
— rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

szlachcic chodaczkowy
— ubogi szlachcic.

inkaust
(daw.) — atrament.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

nahaj
— bicz, szpicruta.

palcat
— kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki.

dziryt
— rodzaj włóczni.

masztalerz
— stajenny.

cekhauz
(z niem.
Zeughaus
) — arsenał, zbrojownia.

nadziak
— broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.