Noli Me Tangere (70 page)

--¿Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?...

Itinuro n~g alférez ang bilangguan.

--Waló ang náriyan,--anyá;--namatáy si Bruno caninang hating gabí, n~guni't nacatitic na ang canyáng m~ga saysáy.

Bumati ang cura cay doña Consolación, na ang isinagót ay isáng hicáb at isáng ¡aah! at naupô sa sillóng na sa ilalim n~g larawan n~g mahál na harì.

--Macapagpapasimulà na tayo!--ang mulíng sinabi.

--Cunin ninyó ang dalawáng nan~gasasapan~gáw!--ang ipinag-utos n~g alférez, na pinagpilitang ang tinig niyá'y mag-anyóng cagulágulatang, at humaráp sa cura at idinugtóng na nagbago n~g tinig:

--¡Nan~gasúsuot sa pan~gáw na may patláng na dalawáng butas!

Ipaliliwanag namin sa m~ga hindî nacacaalam cung anó ang cagamitáng itó sa pagpapahirap, na ang pan~gáw ay isá sa m~ga lalong waláng cabuluhán. Humiguít cumulang sa isáng dangcál ang lalayò n~g m~ga butas na pinagsusuutan n~g m~ga paa n~g m~ga pinipiit; cung patlan~gan n~g dalawáng butas, may cahirapan n~g cauntî lamang ang calagayan n~g napipiit, na anó pa't nagdáramdam na tan~ging bagabag sa m~ga bucong-bucong at nacabucacà ang dalawáng paa, na nagcaca-layô n~g may mahiguit na isáng vara: hindi n~gâ nacamámatay agad-agád, ayon sa mapagcucurong magaang n~g sino man.

Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang talasoc at binucsán ang pintô. Nan~gagsilabás ang isáng amoy na labis n~g bahò at isáng han~ging malapot at malamig sa macapál na dilim na iyón, casabáy n~g pagcárin~gig n~g iláng himutóc at pagtan~gis. Nagsindi n~g fósforo ang isáng sundalo, datapuwa't namatáy ang nin~gas sa han~ging iyóng nápacabigat at bulóc na bulóc, caya't nan~gapilitang hintayín niláng macapagbagong han~gin.

Sa malamlám na liwanag n~g isáng ilaw ay caniláng naaninagnagan ang iláng may m~ga mukháng tao: m~ga taong nacayacap sa caniláng m~ga tuhod at sa pag-itan n~g dalawáng tuhod niláng itó'y ikinúcublí ang caniláng ulo, m~ga nacataób, nan~gacatindíg, nan~gacaharáp sa pader, at ibá pa. Nárin~gig ang isáng pucpóc at pagcalairit, na caacbay n~g m~ga tun~gayaw; binúbucsan ang pan~gáw.

Nacayucód si doña Consolación, nacaunat ang m~ga casucasuan n~g liig, luwâ ang m~ga matá at nacatitig sa nacasiwang na pintó.

Lumabás ang isáng anyóng nacapag-aalap-ap na naguiguitnâ sa dalawáng sundalo; yaó'y si Társilo na capatíd ni Bruno. May m~ga «esposas» ang m~ga camáy; ipinamámasid n~g canyáng m~ga wasác wasác na m~ga damít ang canyáng batibot na m~ga casucasuan. Tinitigan niyáng waláng pacundan~gan ang asawa n~g alférez.

Sa licuran ni Társilo'y sumipót ang isáng anyóng cahabaghabág, na tumátaghoy at umiiyac na anaki'y musmós; piláy cung lumacad at may dun~gis na dugô ang salawál.

--Iyá'y isáng mapangdayà,--ang inihiwatig n~g alférez sa cura; nagbantáng tumacas, n~guni't nasugatan siyá sa hità. Ang dalawáng itó ang tan~ging m~ga buháy sa canilá.

--¿Anó ang pan~galan mo?--ang itinanóng n~g alférez cay Társilo.

--Társilo Alasigan.

--¿Anó ang ipinan~gacò sa inyó ni don Crisóstomo upáng looban ninyó ang cuartel?

--Cailán ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisóstomo.

--¡Huwág mong itangguí! Cayâ binantà ninyóng camí ay subukin.

--Nagcacamali pô cayó; pinatáy pô ninyó sa capapalò ang aming amá, siyá'y ipinanghihiganti namin, at walâ n~g ibá. Hanapin pô ninyó ang inyóng dalawáng casama.

Nagtátaca ang alférez na tiningnán ang sargento.

--Nan~garoon silá sa ban~gin, doon silá itinapon namin cahapon, doon silá mabúbuloc. N~gayó'y patayin na ninyó acó, wala na cayóng malalamang anó pa man.

Tumahimic at nangguilalás ang lahát.

--Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyóng m~ga ibáng cainalám,--ang ibinantâ n~g alférez na iniwawasiwas ang isáng yantóc.

Sumun~gaw sa m~ga labì n~g may sala ang isáng n~giti n~g pagpapawaláng halagá.

Nakipag-usap n~g sandali sa cura ang alférez, na marahan ang caniláng salitaan; at sacá humaráp sa m~ga sundalo.

--¡Ihatid ninyó siyá sa kinalalagyan n~g m~ga bangcáy!--ang iniutos.

Sa isáng suloc n~g patio, sa ibabaw n~g isáng carretóng lumà, ay nacabuntón ang limáng bangcáy, na halos natátacpan n~g capirasong gulanít na baníg na punô n~g carumaldumal na m~ga dumí. Nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulo ang isáng sundalo, na mayá't mayá'y lumúlurâ.

--¿Nakikilala mo ba sila?--ang tanóng n~g alférez na itinataás ang banig.

Hindi sumagót si Társilo; nakita niyá ang bangcáy n~g asawa n~g ulól na babae na casama n~g m~ga iba; ang bangcáy n~g canyáng capatíd na tadtád n~g sugat ang catawán, sa cásasacsac n~g bayoneta, at ang cay Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungcót ang canyáng panin~gin at tila mandín nagpumiglás sa canyáng dibdib ang isáng buntóng hinin~gá.

--¿Nakikilala mo silá?--ang mulíng sa canyá'y itinanóng nilá.

Nanatili sa pagca pipí si Társilo.

Isáng haguinít ang siyáng umalin~gawn~gáw sa han~gin at pumalò ang yantóc sa canyáng licód. Nan~giníg, nan~gurong ang canyáng m~ga casucasuan. Inulit-ulit ang pagpalò n~g yantóc, n~guni't nanatili si Társilo sa pagwawaláng bahalà.

--¡Hagupitín siyá n~g palò hanggáng sa pisanan ó magsalità!--ang sigáw n~g alférez na nagn~gin~gitn~git.

--¡Magsabi ca na!--ang sinabi sa canyá n~g directorcillo;--sa papaano ma'y pápatayin ca rin lamang.

Mulíng inihatid siyá sa salas na kinalalagyan n~g isáng napipiit, na tumatawag sa m~ga santo, nan~gan~galigkig ang m~ga n~gipin at ang m~ga paa'y cusang nahuhubog.

--¿Nakikilala mo ba iyán?--ang tanóng ni parì Salvi.

--¡N~gayón co lamang siyá nakita!--ang sagót ni Társilo, na minámasdan ang isá n~g may halong habág.

Binigyán siyá n~g isáng suntóc at isáng sicad n~g alférez.

--¡Inyóng igapos siyá sa bangcó!

Hindi na inalís sa canyá ang m~ga «esposas» na nadúdumhan n~g dugô, at siyá'y itinali sa isáng bangcóng cahoy. Lumin~gap ang caawaawà sa canyáng paliguid, na anaki'y may hinahanap siyáng anó man, at n~g canyáng nakita si doña Consolación, siyá'y humalakhác n~g patuyâ. Sa pagtatacá n~g m~ga nanonood ay sinundán nilá ang tinítingnan n~g nagagapos, at ang caniláng nakita'y ang guinoong babae, na nan~gan~gatlabì n~g cauntî.

--¡Hindi pa acó nacacakita n~g ganyáng capan~gít na babae!--ang biglang sinabi n~g malacás ni Társilo, sa guitná n~g hindî pag-imíc nino man;--ibig co pang humigâ sa ibabaw n~g isáng bangcò, na gaya n~g calagayan co n~gayón, cay sa humigâ acó sa siping niyá na gaya n~g alférez.

Namutlâ ang Musa.

--Papatayin pô ninyó acó sa palò, guinoong alférez,--ang ipinagpatúloy;--n~gayóng gabi ipanghíhiganti aco n~g inyóng asawa pagyacap niyá sa inyó.

--¡Lagyán ninyó n~g pang-al ang bibig!--ang sigáw n~g alférez na nahíhibang at nan~gán~gatal sa galit.

Tila mandin waláng ibáng hináhan~gag si Társilo cung di ang siyá'y magcapang-al, sa pagca't pagcatapos na siyá'y malagyan n~g pang-al na iyón, nagsaysáy ang canyáng m~ga matá n~g isáng kisláp n~g catuwáan.

Sa isáng hudyát n~g alférez, pinasimulan n~g isáng guardiang may hawac na isáng yantóc, ang canyáng cahapishapis na catungculan, Nan~gurong ang boong catawán ni Társilo; isáng un~gol na sacál at mahabà ang siyáng nárin~gig, bagá man napapasalan ang canyáng bibig n~g damit; tumun~gó: napípigtâ ang canyáng damít n~g dugô.

Tumindig n~g boong hirap si parì Salvi, na namúmutlà't sirâ ang panin~gín, humudyát n~g camáy, at linisan ang salas na nan~gán~galog ang m~ga tuhod. Nakita niyá sa daan ang isáng dalagang nacasandál sa pader, matuwíd ang catawán, hindi cumikilos, nakíkinig na lubós, tinítingnan ang álang-álang, nacaunat ang m~ga nan~gán~gayumcom na m~ga camáy sa lumang muog. Binibilang manding hindi humíhin~ga ang m~ga hampás na macalabóg, waláng taguintíng at yaóng cahambál-hambál na daing. Siyá ang capatíd na babae ni Társilo.

Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyón; ang culang palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinintáy na man~gapagál ang canyáng m~ga verdugo. Sa cawacasa'y inilawít ang m~ga bisig n~g sundalong humihin~gal; ang alférez, na namúmutlâ sa galit at sa pangguiguilalás, humudyát n~g isá upang calaguín ang pinahihirapan.

Nang magcágayo'y nagtindíg si doña Consolación at bumulóng n~g ilán sa canyáng asawa. Tuman~gô itó, sa pagpapakilalang canyáng naunawà.

--¡Dalhín siyá sa bal-on!--anyá.

Natatalastas n~g m~ga filipino cung anó ang cahulugán n~g salitáng itó; isinasatagalog nilá sa sabing
timbain.
Hindi namin maalaman cung sino cayâ ang nacaisip n~g ganitóng gawâ. Ang Catotohanang umaahon sa isáng bal-on, marahil ay isáng pagbibigáy cahulugáng nápacamatindíng libác.

Sa guitnâ n~g patio n~g tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na caliliguid sa isáng bal-on; ang pader na yaó'y batóng buháy na magaspáng ang pagcacágawâ. Isáng casangcapang tulad sa pinggáng cawayan (timbalete) ang siyáng doo'y gamit sa pagcuha n~g tubig na malapot, marumí at mabahò. M~ga papantin~gin, m~ga dumi at ibá pang masasamáng tubig ang doo'y natitipon, sa pagcá't ang bal-ong yaó'y tulad naman sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat n~g pinawawalang halagá ó ipinalalagay na wala nang cabuluhán; casangcapang doo'y mahulog, magpacabutibuti, wala n~g halagá. Gayón ma'y hindi tinatabunan cailán man: manacánacang pinahihirapan ang m~ga bilanggóng hucayi't palaliman ang bal-ong iyón, hindi dahil sa balac na muha n~g capakinaban~gán sa parusang iyón, cung dî dahil sa m~ga cahirapang nangyayari sa gawáng iyón: ang bilanggóng doo'y lumusong ay nacacacuha n~g lagnát na ang caraniwa'y ikinamámatay.

Pinanonood ni Társilo, na nacatitig, ang m~ga paghahandâ n~g m~ga sundalo; siyá'y namúmutlâ n~g mainam at nan~gán~gatal ang canyáng m~ga labì ó bumúbulong n~g isáng dalan~gin. Warì'y nawalâ ang pagmamataas niyá sa canyáng di maulatang hirap, ó cung hindi ma'y hindi na totoong masimbuyó. Macailang inilun~gayn~gáy ang nacalindíg na liig, tumitig sa lupà, sang-ayong magdalità.

Dinalá siyá nilá sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinúsundan ni doña Consolacióng nacan~gitî. Isáng sulyáp, na may tagláy na panaghilì, ang itinapon n~g sawíng palad, sa nagcacapatong-patong na m~ga bangcáy, at isáng buntóng hinin~gá ang tumacas sa canyáng dibdib.

--¡Magsabi ca na!--ang mulíng sinabi sa canyá n~g directorcillo,--sa papaano ma'y bibitayin ca; mamatáy ca man lamang na hindi totoong naghirap n~g malakí.

--Aalis ca rito upáng mamatáy,--ang sinabi sa canyá n~g isáng cuadrillero.

Inalisán nilá siyá n~g pang-al, at ibinitin siyáng ang tali ay sa m~ga paa. Dapat siyáng ihugos n~g patiwaric at manatiling malaón laón sa ilalim n~g tubig, catulad n~g guinágawâ sa timbâ, na ang caibhán lamang ay lalong pinalalaon ang tao.

Umalis ang alférez upáng humanap n~g relós at n~g bilan~gin ang m~ga minuto.

Samantala'y nacabitin si Társilo, ipinapawid n~g han~gin ang canyáng mahabang buhóc, nacapikit n~g cauntî.

--Cung cayó'y m~ga cristiano, cung may pusò cayó,--ang ipinamanhic n~g paanás,--ihugos ninyó acó n~g matulin, ó ihugos ninyó sa isáng paraang sumalpóc ang aking ulo sa bató at n~g acó'y mamatáy na. Gagantihin cayó n~g Dios sa magandáng gawáng ito ... marahil sa ibáng araw ay mangyari sa inyó ang kináhínatnan co.

Nagbalíc ang alférez at pinan~guluhan ang paghuhugos na tan~gan ang relós.

--¡Marahan, marahan!--ang sigáw ni doña Consolacióng sinusundan n~g matá ang cahabaghabág;--¡mag-in~gat cayó!

Marahang bumábabà ang timbalete; humihilahis si Társilo sa m~ga batóng nan~gacaumbóc at sa m~ga mababahong damóng sumisibol sa m~ga guiswác. Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang n~g alférez ang m~ga segundo.

--¡Itaás!--ang matinding utos, n~g macaraan na ang calahating minuto.

Ang in~gay na mataguintíng at nagcacasaliwsaliw n~g m~ga patac n~g tubig na nahuhulog sa ibabaw n~g tubig ang siyáng nagbalità n~g pagbabalíc n~g may sala sa caliwanagan. N~gayón, palibhasa'y lalong mabig-at ang pabató, siyá'y nanhíc n~g mabilis. Nanglálaglag n~g malaking in~gay ang m~ga batóng natitingcab sa m~ga tabí n~g balón.

Natátacpan ang canyáng noo't ang canyáng buhóc n~g carumaldumal na pusalì, puspos n~g m~ga sugat at m~ga galos ang canyáng mukhâ, ang catawa'y basâ at tumutulò, n~g siyá'y sumipót sa m~ga matá n~g caramihang hindi umíimic; pinapan~gán~galigkig siyá sa guináw n~g han~gin.

--¿Ibig mo bang magsaysáy?--ang sa canyá'y caniláng itinanóng.

--¡Huwág mong pabayaan ang capatid cong babae!--ang ibinulóng n~g caawaawà, na tinititigan n~g pagsamò ang isáng cuadrillero.

Mulíng cumalairit ang pinggáng cawayan, at mulíng nawalá ang pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doña Consolacióng hindî gumágalaw ang tubig. Bumilang n~g isáng minuto ang alférez.

Nang mulíng ipanhic si Társilo'y nacawin~gî at nan~gin~gitim ang mukhâ. Tinitigan niyá ang m~ga naroroon at nanatiling nacadilat ang m~ga matáng nan~ga múmula sa dugô.

--¿Magsasabi ca ba?--ang mulíng itinanóng n~g alférez na ang tinig ay nanglúlupaypay.

Umilíng si Társilo, at muli na namang inihugos siyá. Untiunting nasásarhan ang m~ga pilic-matá niyá, ang balingtatáo n~g canyáng m~ga matá'y nananatili sa pagtitig sa lan~git na pinapawiran n~g mapuputíng alapaap; ibinabalì ang liig upáng macapanatili sa panonood n~g liwanag n~g araw, n~guni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpán n~g carumaldumal na tabing na iyón ang canyáng minámasdang daigdíg.

Nagdaan ang isáng minuto; namasid n~g tumítin~ging Musa ang malalaking bulubóc n~g tubig na napaiibabaw.

--¡Nauuhaw!--ang sabing tumatawa.

At mulíng tumining ang tubig.

Isáng minuto't calahati ang itinagál n~gayón, bago humudyát ang alférez.

Hindi na nacawin~gi ang mukhá ni Társilo; nasisilip sa nacasiwang na pan~gisáp ang puti n~g matá, lumálabas sa bibig ang tubig na pusaling may cahalong cumacayat na dugô; humihihip ang han~ging malamíg, n~guni't hindi na nan~gan~gán~galigkig ang canyáng catawán.

Nan~gagtin~ginan ang lahát na waláng imíc, nan~gamumutlâ at pawang nan~ga alaguím. Humudyat ang alférez upáng alisin sa pagcabitin si Társilo at lumayóng naglilininglining; macailang idiniit ni doña Consolación sa nacalilís na m~ga paa n~g bangcáy ang baga n~g canyáng tabacô, n~guni't hindi cumatál ang catawán at namatáy ang apóy.

--¡Nag-inís siyá sa sarili!--ang ibinulóng n~g isáng cuadrillero;--masdán ninyó't binaligtád ang canyáng dilà, na anaki pinacsâ niyáng lunukín.

Pinagmámasdang nan~gán~gatal at nagpápawis niyóng isáng bilanggô ang m~ga guinagawâng iyón; lumilin~gap na ang camukhá'y ulól sa lahát n~g panig.