Noli Me Tangere (43 page)

Ito'y iba pang m~ga bagay ang inilalagay n~g hindi mapaniwalaíng filósofo sa bibíg n~g m~ga may bulóc na pusong m~ga tao sa panahóng sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî n~ga totoong malayò n~guni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda n~gayón ang pagcaing masaráp sa m~ga kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa m~ga alagád. Gayón, ma'y sa mesang handâ sa m~ga bata'y wala isá man lamang botella n~g alac, n~guni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang m~ga bun~ga n~g cahoy. Sa lilim n~g bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko'y naroroon ang m~ga upuan n~g m~ga músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan n~g m~ga matamís, n~g m~ga "cosfitura", n~g m~ga frascó n~g tubig na nacocoronahan n~g m~ga dahon at m~ga bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na m~ga taong dadalo róon.

Nagpatayô ang maestro n~g escuela n~g m~ga palosebo, n~g m~ga lucsúhan at nagpabitin n~g m~ga cawali't m~ga palayoc na iniuucol sa catuwatuwang m~ga larô. Nan~gaglúluponlúpon sa lilim n~g m~ga cáhoy ó sa ilalim n~g balag ang caramihang taong masasayáng m~ga cúlay ang damit na bihís, at sila'y nan~gagsisitacas sa maningning na áraw. Nan~gagsisipanhíc ang m~ga batà sa m~ga san~gá n~g m~ga cahoy ó sa ibábaw n~g m~ga bató, sa pagcaibig niláng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayó'y narurugtun~gan nilá ang cababaan n~g canilang taas; minámasdan nilá n~g boong pananaghilì ang m~ga batang pumápasoc sa escuelang malílinis at magalíng ang pananamít na nan~garoróon sa lugar na sa canila'y laan. Malakíng di ano lamang ang galác n~g m~ga magúgulang; baga man sila'y abáng m~ga tagabukid, sa pagca't mapapanoód niláng cumácain ang caniláng m~ga anac sa mesang natatacpan n~g maputing mantel, na halos mawawan~gis sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang m~ga bagay na iyón upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari'y pagsasabisabihanan n~g salinsaling maguiguing tao sa ibábaw n~g lupà.

Hindî nalao't narinig ang malayong m~ga tinig n~g músical ang nan~gun~guna'y isáng pulutóng n~g sarisaring tao, na ang bumúbuo'y taglay ang lahát n~g m~ga gúlang at taglay n~g pananamít ang lahát n~g m~ga cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niyá n~g isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at hinihiwatigan ang lahát niyáng m~ga kilos n~g isáng mapag-usisang tagabúkid: yao'y si Elias na dumaló rin doo't n~g panoorin ang "ceremonia"; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa anyô n~g canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya'y mapalagay sa lalong magalíng na lugar, halos sa siping n~g torno, sa pampang n~g húcay.

Casama n~g músicang dumating ang Alcalde, ang m~ga namúmunong guinoo sa bayan, ang m~ga fraile at ang m~ga castilang may m~ga catungculan, liban na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng totoong naguing caibigan, mulà n~g canyang handugan siya n~g ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang m~ga condecoración at m~ga banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina n~g loob n~g marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang mayayaman, n~g maningning na cawan n~g m~ga dalagang may dalang payóng na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng nag-iisipisip, na gaya n~g dating canyang ugali.

--Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma't ucol sa isáng mabuting gawâ,--ang sabi n~g Alcalde cay Ibarra;--ibibigay co sa inyó ang lahát ninyóng cacailan~ganin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.

Samantalang silá'y napapalapít, nararamdaman n~g binatang tumatahip ang canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya'y tinun~go n~g canyáng m~ga matá ang cacaibáng m~ga andamio na doo'y nacatayô; nakita niyáng sa canyá'y yumuyucod n~g boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay Elías, na sa pamamag-itan n~g isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng alalahanin ang sa canyá'y sinabi sa simbahan.

Isinuot n~g cura ang m~ga pananamít n~g pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tan~gan n~g sacristan mayor na bulág ang isáng matá, ang libro, at tan~gan naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at lalagyan n~g tubig na bendita. Na sa paliguid ang m~ga ibá, nacatayò at pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa't baga man ang pagbasa'y mahinà napagwawaring nan~gin~giníg ang voces ni Pàri Salvi.

Samantala'y inilagáy sa cajang cristal ang lahat n~g bagay na doo'y ilalaman, gaya bagá n~g m~ga sulat camay, m~ga pamahayagan, m~ga medalla, m~ga salapi at ibá pa, at ang lahat n~g iyo'y isinuot sa parang hihip na tinggâ at inihinang na magalíng ang takip.

--Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat calagyan? ¡Hinihintay n~g Cura!--ang inianas n~g Alcalde sa tain~ga n~g binatà.

--Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,--n~g isinagót ni Ibarra,--n~gunit cung magcagayó'y cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo n~g guinagawang itó!

Kinuha n~g Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan n~g alfombra na patun~go sa húcay, at inilagay n~g cadakilaang marapat sa gúang n~g bató. N~g magcagayo'y dinampót n~g cura ang "hisopo" at winiligan ang bató n~g tubig sa bendita.

Dumatíng ang sandalíng dapat na maglagáy ang bawa't isá n~g isang cucharang "lechada" sa ibábaw n~g sillar na nacalagáy sa húcay at n~g lumápat na magalíng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.

Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa malapad na dahong pilac niyó'y nacaukit ang bilang n~g araw na iyón: n~guni't nagtalumpatì muna n~g wicang castilà ang mahal na Alcalde.

"¡M~ga taga San Diego!"--anya sa salitáng cagalanggalang:--May capurihán camíng siyang man~gulo sa isáng "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatantô na ninyó cahi't hindî co sabihin. Itinatatag ang isáng escuela; ang escuela'y siyang patuunan n~g pamamayan, ¡ang escuela'y siyáng aclat na kinatatalaan n~g icagagaling n~g m~ga bayan sa panahóng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela n~g isáng bayan at sasabihin namin sa inyó cung anó ang bayang iyan."

"¡M~ga taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó'y nagbigay n~g m~ga banal na sacerdote, at ang Pamahalaan n~g Inang Bayang naglalaganap na di napapagal n~g "civilisación" sa masaganang m~ga pulóng itó, na inaampón n~g canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng m~ga mapagpacumbabáng m~ga sacerdote, na sa inyó'y nan~gágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó n~g wicà n~g Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ n~g m~ga pagpapacahirap sa icagagalíng ninyó at sa icagagaling n~g inyóng m~ga anác!"

"At n~gayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang bahay, camí, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pan~galan n~g dakilang Harì, na in~gatan nawá n~g Dios, n~g Harì sa m~ga España, sa pan~galan n~g maluningning na Pamahalaang castílà at sa ilalim n~g pagtatangkilik n~g canyáng waláng bahid at cailán ma'y mapagdiwang na bandera, binibigyan namin n~g dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan namin ang paggawâ n~g escuelahang itó."

"M~ga taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España! ¡man~gabuhay ang m~ga fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!"

--¡Mabuhay! ¡mabuhay!--ang isinagót n~g maraming voces,--¡mabuhay ang guinoong Alcalde!

Itó'y nanaog, pagcatapos, n~g boong cahinhinang madakilà, casabay n~g m~ga tinig n~g músicang nagpasimulâ n~g pagtugtóg; naglagáy n~g iláng cucharang lechada sa ibabaw n~g bató, at catulad din n~g madakilang cahínhinang gaya n~g siya'y pumanhíc.

Nan~gagpacpacan ang m~ga nan~gan~gatungculan sa pamahalaan.

--Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pílac sa Cura, na n~g macatitig na sumandalî sa canyá'y marahang nanaog. N~g na sa calahatî na n~g hagdana'y tumin~galâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa matitibay na m~ga lúbid, datapuwa't ang pagtin~ging yao'y sandalìng sandalî lámang at nagpatuloy n~g pananaog. Gumawâ rìn siyá n~g gaya n~g guinawâ n~g Alcalde, n~guni't n~gayo'y lalòng marami ang nan~gagsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang m~ga fraile at si capitang Tiago.

Tila mandin humahanap si Párì Salví n~g mapagbigyán n~g cuchara; tiningnan niyá si María Clara at anakí'y nag-aalinlan~gan; n~guní't nagbago n~g panucalà at ang guinawa'y sa escribano niyá ibinigáy. Ito'y sa pagbibigáy loob, lumapít cay María Clara, datapuwa't ito'y tumangguing n~gumin~giti. Nagsúnodsunod nanaog ang m~ga fraile, ang m~ga empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.

Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanínilaw na taong pababain na ang bató, n~g maalaala n~g cura ang binatà, na pinagsabihan n~g anyóng nagbibirô at taglay ang paímbabáw na sa canyá'y pagpapalagay na catotong tunay:

--¿Hindî pô ba isásaloc ninyó ang inyó namang cuchara, guinoong Ibarra?

--Cung magcagayo'y aking gagagarín si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto't acó rin ang cumacain!--ang isinagót nitó n~g gayón din anyô n~g pananalitâ.

--¡Lacad na cayó!--anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang itinulac;--cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaín ang bató at matitirá tayo rito hanggang sa caarawán n~g paghuhucóm.

Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà. Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pílac n~g isáng malakíng cucharang bacal, bagay na nagpan~giti sa iláng m~ga tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan n~g naninilaw na tao ang ban~ging na sa tabi n~g canyáng m~ga paa.

Pagcatapos na matingnan n~g mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi n~g canyáng úlo, si Elías at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nan~gin~ginig n~g cauntî:

--¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas n~g ibáng cuchara!

Napag-isá ang binatà. Hindî na siya minamasdan ni Elías; ang m~ga matá nito'y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadun~gaw sa húcay at sinusundan ang m~ga kilos n~g binatà.

Náririnig ang in~gay na guinagawâ n~g cuchara sa paghalò n~g pinagsamang buhan~gin at apog na nakikisaliw sa hugong n~g mahinang pagsasalita n~g m~ga cawaní n~g gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpatì.

Carin~gatdin~gat ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang (calô) nacatalì sa púnò n~g cábris, at saca sumunód ang terno na humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nan~gagsigalaw ang m~ga malalakíng cáhoy, lumipád ang m~ga gapos at sa isáng kisáp matá'y nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang isáng alapaap na alikabók; pinuspos ang alang-alang n~g isáng sigaw sa panghihilacbót n~g libolibong voces. Tumacas at nan~gagsitacbó halos ang lahát, babahagyâ na ang nan~gagmadalíng lumúsong sa húcay. Si María Clara at si Párì Salví ang nan~gagsipanatili lamang sa caniláng kinálalagyan, sa pagca't hindî silá man~gacagaláw, nan~gamumulâ at hindî man~gapagsalitâ.

[Larawan:--¿Hindî pô ba maglalagay namán cayó n~g inyong "paletada" guinoong Ibarra?--anang cura.]

Nang mapawi-pawi na ang sumilacbóng alicabóc, nakita niláng nacatayo si Ibarra sa guitna n~g m~ga cahabaan, m~ga cawayan, malalaking m~ga lúbid, sa pag-itan n~g torno at n~g malaking bató, na sa pagbabâ n~g gayóng cabilís, ang lahát ay ipinagpag at pinisà. Tan~gan pa sa camáy n~g binata ang cuchara at canyáng minámasdan n~g m~ga matáng gulát ang bangcáy n~g isáng taong nacatimbuang sa canyáng paanán, na halos nalilibing sa guitnâ n~g m~ga cahabaan.

--¿Hindi pô ba cayó namatay? ¿Buháy pa ba cayó? ¡Alang-alang sa Dios, magsalita pô cayo!--ang sabi n~g ilang m~ga empleadong punong-puno n~g tacot at pagmamalasakit.

--¡Himala! ¡himala!--ang isinisigáw n~g ilán.

--¡Hali cayó at inyóng alisin sa pagca dan~gan ang bangcay n~g sawíng palad na itó!--ani Ibarrang anaki'y náguising sa isáng pagcacatulog.

N~g marinig ang canyáng voces, naramdaman ni María Clarang pínapanawan siyá n~g lacás, hanggáng siyá'y nátimbuang sa m~ga camáy n~g canyáng m~ga catotong babae.

Malakíng caguluhán ang naghaharì: sabay-sabay na nan~gagsasalitâ, nan~gagcumpáscumpás ang m~ga camáy, nan~gagtatacbuhan sa magcabicabilà, nan~gaháhambal na lahát.

--¿Sino ba ang namatay? ¿Buháy pa ba?--ang m~ga tanóng n~g alferez.

Caniláng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatayô sa tabi n~g torno ang siyáng bangcay.

--Pag-usiguin sa haráp n~g m~ga tribunal n~g Justicia ang "maestro de obras" (ang namamatnugot sa gawâ)!--ang siyang unang nasabi n~g Alcalde.

Caniláng siniyasat ang calagayan n~g bangcáy, tinutóp nilá ang dibdib, datapuwa't hindi na tumitibóc ang púsò. Inabot siyá n~g hampás sa úlo at nilalábasán n~g dugô ang dalawáng bútas n~g ilóng, ang bibíg at ang m~ga tain~ga. Caniláng nakita sa canyáng liig ang m~ga bacás na cacaibá: apat na malalalim na lubô sa isáng dáco at isá sa cabiláng dáco, bagá man itó'y may calakhán: sino mang macakita niyó'y wiwicaing sinacál siyá n~g sipit na bácal.

Binabati n~g boong galác n~g m~ga sacerdote ang binata at pinipisil nilá ang canyáng m~ga camáy. Ganitó ang sabing nagcacang-iiyac n~g franciscanong may mapagpacumbabang anyô na siyang umeespiritu santo cay Pári Dámaso.

--¡Banal ang Dios, magaling ang Dios!

--¡Pagca nadidilidili cong bahagyâ lamang ang panahóng pag-itan mulâ n~g acó'y mápalagay sa lugar na iyán--ang sabi n~g isá sa m~ga empleado cay Ibarra,--¡nacú! ¡cung acó ang naguing cahulihulihan sa lahát, Jesús!

--¡Naninindig ang aking m~ga buhóc!--anang isáng úpawin at bahagyâ na ang buhóc.

--¡At mabuti't sa inyó nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!--ang ibinubulóng n~g isáng matandáng lalaking nan~gin~ginig pa.

--¡Don Pascual!--ang biglang sinabing malacás n~g iláng m~ga castílà.

--M~ga guinoo, gayón ang sabi co, sa pagca't hindî namatáy ang guinoong itó; cung sa aki'y hindî man acó napisâ, mamamatay rin acó pagcatapos, madilidili co lamang ang bagay na iyán.

Datapuwa't malayò na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni María Clara.

--¡Hindî dapat maguing cadahilanan ang bagay na itó upang hindî mátuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!--anang Alcalde;--purihin natin ang Dios! ¡Hindi sacerdote at hindî man lamang castilà ang namatay! ¡Kinacailan~gan nating ipagdiwang ang pagcaligtas pô ninyó! ¡Anó cayá ang mangyayari sa inyó cung nadag-anan cayó n~g bató!

--¡Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!--ang isinisigáw n~g escribano;--¡sinasabi co na! hindî masiglá ang paglusong sa húcay ni guinoong Ibarra, ¡Nakikita co na!