Schindlers list (30 page)

28

Op Amons kantoor in het administratiegebouw werkten twee typisten. De ene was een jonge Duitse, een zekere Frau Kochmann, de andere een studieuze jonge gevangene, Mietek Pemper. Pemper zou eens de secretaris van Oskar worden, maar in de zomer van 1944 werkte hij bij Amon, en was net als ieder ander in die situatie niet al te hoopvol over zijn levenskansen gestemd. Hij was net zo toevallig in nauw contact met Amon gekomen als Helen Hirsch, de dienstbode. Pemper werd op Amons kantoor ontboden nadat iemand hem bij de commandant had aanbevolen. De jonge gevangene studeerde voor accountant, kon blind typen en dictaten zowel in het Pools als in het Duits in steno opnemen. Zijn geheugen heette spreekwoordelijk te zijn. Zo zag Pemper zich, als gevangene van zijn eigen vaardigheden, op het hoofdkantoor van Plaszów bij Amon geplaatst, en nam hij soms ook in de villa dictaat van Amon op. De ironie wilde dat Pempers fotografische geheugen er ten slotte, meer dan het geheugen van welke andere gevangene ook, voor zou zorgen dat Amon in Krakau werd opgehangen. Maar als hij in 1944 had moeten raden wie het meest waarschijnlijke slachtoffer van zijn schier volmaakte herinneringsvermogen zou zijn, had hij moeten zeggen Mietek Pemper zelf. Pemper was als hulptypist bedoeld. Voor vertrouwelijke stukken zou Amon gebruik maken van Frau Kochmann, een vrouw die lang niet zo competent als Mietek en langzaam bij dictaten was. Soms week Amon van de regel af en liet hij de jonge Pemper vertrouwelijke dictaten opnemen. En Mietek kon, zelfs terwijl hij aan de andere kant van Amons bureau met een blocnote op zijn knie zat, niet verhinderen dat hij door tegenstrijdige vermoedens werd afgeleid. Het eerste was dat al die interne rapporten en memoranda, die hij tot in de details onthield, op de ver verwijderde dag dat hij en Amon voor een tribunaal stonden van hern een hoofdgetuige zouden maken. Het andere vermoeden was dat Amon hem ten slotte zou moeten opruimen, zoals je een bandje met geheim materiaal na gebruik zou uitwissen. Toch legde Mietek iedere ochtend niet alleen voor zichzelf seyes type-, carbon- en doorslagpapier klaar, maar ook een stuk of twaalf voor het Duitse meisje. Wanneer ze was uitgetypt deed Pemper alsof hij de carbonnetjes vernietigde, maar bewaarde ze in werkelijkheid en las ze. Hij bewaarde geen geschreven stukken, maar al sinds zijn schooltijd was hij befaamd om zijn geheugen. Hij wist dat hij, als dat tribunaal ooit zou plaatsvinden, als hij en Amon in de rechtszaal zaten, de commandant versteld zou doen staan door de precieze datering van zijn getuigenissen. Pemper zag enkele verbluffende geheime stukken. Zo las hij memoranda over het afranselen van vrouwen. De kampcommandanten moesten er nog eens op gewezen worden dat het zo effectief mogelijk diende te gebeuren. Het was vernederend om er SS-personeel bij in te schakelen, en daarom moesten Tsjechische vrouwen door Slowaakse worden afgeranseld, Slowaakse door Tsjechische. Russinnen en Poolsen moesten met hetzelfde oogmerk worden gekoppeld. De commandanten moesten hun fantasie gebruiken bij het uitbuiten van andere nationale en culturele verschillen. Een ander bulletin herinnerde hen eraan dat ze persoonlijk niet het recht hadden de doodstraf op te leggen. Commandanten konden per telegram of brief aan het Reichssicherheitshauptamt om machtiging vragen. Dat had Amon van het voorjaar gedaan bij twee joden die uit het nevenkamp bij Wieliczka waren ontsnapt en die hij voorstelde op te hangen. Er was een telegram met toestemming uit Berlijn teruggekomen, ondertekend, merkte Pemper op, door dr. Ernst Kaltenbrunner, hoofd van het Reichssicherheitshauptamt. Nu, in april, las Pemper een memorandum van Gerhard Maurer, het hoofd Arbeidstoewijzing van generaal Glücks' Afdeling D. Maurer wilde van Amon weten hoeveel Hongaren er tijdelijk in Plaszów konden worden ondergebracht. Het was de bedoeling dat ze uiteindelijk terechtkwamen bij de
Deutsche Ausrüstungswerke
(daw
), een in het enorme complex bij Auschwitz gevestigde dochteronderneming van Krupp waar artillerie-granaatbuizen werden gemaakt. Doordat Hongarije pas onlangs als Duits protectoraat was overgenomen, verkeerden deze Hongaarse joden en dissidenten in een betere gezondheidstoestand dan degenen die jaren van afzondering in getto en gevangenkamp achter de rug hadden. Ze vormden daarom een buitenkansje voor de fabrieken van Auschwitz. Helaas was hun onderkomen bij
daw
nog niet gereed, en als de commandant van Plaszów, in afwachting van de juiste voorzieningen, er ten hoogste zevenduizend wilde opnemen, zou Afdeling D hem bijzonder erkentelijk zijn. Goeths antwoord, door Pemper gezien of getypt, was dat Plaszów zijn maximum had bereikt en dat er binnen de elektrische omheining geen ruimte over was om te bouwen. Amon kon echter tot tienduizend doorvoergevangenen accepteren als hij (a) het onproductieve element binnen het kamp mocht liquideren en (b) tegelijkertijd de bezettingsgraad der bedden mocht verdubbelen. Maurer schreef terug dat, uit angst voor tyfus, een verdubbeling van de bezettingsgraad in de zomer niet kon worden toegestaan en dat er volgens de reglementen idealiter minimaal drie kubieke meter lucht per persoon moest zijn. Maar hij was bereid Goeth te machtigen de eerste optie uit te voeren. Afdeling D zou Auschwitz-Birkenau - of althans de uitroeiingsbranche van die grote onderneming - berichten dat er een transport van afgekeurde gevangenen uit Plaszów moest worden verwacht. Tegelijk zouden natuurlijk met de Ostbahn regelingen worden getroffen voor het vervoer met veewagons, die vanaf de hoofdlijn helemaal tot aan de poort van Plaszów het zijspoor op zouden worden gereden. Amon moest daarom een selectieproces binnen zijn kamp uitvoeren. Met de zegen van Maurer en Afdeling D zou hij op één dag evenveel levens vernietigen als Oskar Schindler er met vernuft en geldsmijterij in Emalia onder zijn hoede hield. Amon noemde zijn selectieoperatie
Die Gesundheitsaktion.
Hij organiseerde de actie zoals je een plattelandskermis zou organiseren. Bij het begin, op de ochtend van zondag 7 mei, werden op de Appellplatz spandoeken met
'Voor iedere gevangene passend werk!'
opgehangen. Luidsprekers lieten balladen en Strauss en liefdesliedjes horen. Eronder was een tafel neergezet waaraan dokter Blancke, de SS-arts, en dokter Leon Gross en een aantal administratieve krachten zaten. Blanckes opvatting van 'gezondheid' was al even excentriek als die van andere SS-artsen. Hij had de ziekenbarak van de chronisch zieken afgeholpen door hun benzine in het bloed te spuiten. Het geven van die injecties kon met geen mogelijkheid als het toebrengen van een milde dood worden omschreven. De patiënt kreeg hevige krampen die na een kwartier in de verstikkingsdood eindigden. Marek Biberstein, eens voorzitter van de Joodse Raad en nu, na zijn twee jaar gevangenschap aan de Montelupichstraat, een ingezetene van Plaszów, had een hartverlamming gehad en was naar de Kranken-stube gebracht. Voordat Blancke met een injectiespuitje bij hem had kunnen komen, was dokter Idek Schindel, oom van die Genia wier verre figuurtje twee jaar tevoren zo elektriserend op Schindler had gewerkt, met een aantal collega's aan Bibersteins bed verschenen. Eén had hem een mildere dosis cyanide ingespoten. Vandaag zou Blancke, geflankeerd door de kaartsysteemkasten van de hele kampbevolking, de gevangenen telkens per barak afwerken, en wanneer hij met de ene batterij kaarten klaar was, werd die weggenomen en door de volgende vervangen. Bij het bereiken van de Appellplatz kregen de gevangenen bevel zich uit te kleden. Ze moesten naakt in de rij gaan staan en voor de doktoren heen en weer rennen. Blancke en Leon Gross, de collaborerende joodse arts, maakten dan aantekeningen op de kaart, wezen naar deze gevangene, riepen naar gene om zijn naam te verifiëren. Heen en weer renden de gevangenen, terwijl de artsen naar tekenen van ziekte of spierzwakte zochten. Het was een vreemde, vernederende oefening. Mannen met een ontwrichte wervelkolom (Pfefferberg bij voorbeeld, wiens rug Hujar door een klap met het handvat van een zweep had ontwricht), vrouwen met chronische diarree, hun wangen met rodekool ingewreven om er kleur aan te geven - allemaal renden ze alsof hun leven ervan afhing, en begrepen dat dat ook zo was. De jonge mevrouw Kinstlinger, die bij de Olympische spelen in Berlijn voor Polen op de korte baan had hardgelopen, wist dat dat allemaal maar spel was geweest. Dit was de ware wedstrijd. Misselijk en amechtig rende je - onder het gedender van de leugenachtige muziek -voor je lieve leven. De gevangenen vernamen de uitslag pas de volgende zondag, toen de menigte der ingezetenen nogmaals, onder dezelfde spandoeken en fanfaremuziek, werd verzameld. Terwijl namen werden opgelezen en de bij de Gesundheitsaktion afgekeurden naar de oostkant van het plein werden gevoerd, klonken er kreten van woede en verbijstering. Amon had een rel verwacht en om de hulp van het Krakause Wehrmacht-garnizoen verzocht, en dat hield zich gereed voor het geval zich een opstand onder de gevangenen zou voordoen. Bijna driehonderd kinderen waren vorige week zondag bij de inspectie ontdekt, en terwijl ze nu werden weggesleept, protesteerden en jammerden ouders zo luidkeels dat het grootste deel van het garnizoen en uit Krakau opgeroepen detachementen veiligheidspolitie in het kordon moesten worden geworpen om de twee groepen te scheiden. Deze confrontatie duurde uren; de bewakers drongen golven waanzinnige ouders terug en vertelden de gebruikelijke leugens aan degenen die familieleden onder de afgekeurden hadden. Er was niets aangekondigd, maar iedereen begreep dat de mensen daar de proef niet hadden doorstaan en geen toekomst hadden. Gestoord door walsen en koddige liedjes uit de luidsprekers werd er een deerniswekkende chaos van mededelingen van de ene groep naar de andere geschreeuwd. Henry Rosner, zelf in duizend angsten - zijn zoon, Olek, zat ergens in het kamp verborgen - had de bizarre ervaring ineens tegenover een jonge SS'er te staan die wat er gebeurde met tranen in zijn ogen veroordeelde en zich heilig voornam zich als vrijwilliger voor het oostfront te gaan melden. Maar officieren schreeuwden dat ze, als men niet wat discipline vertoonde, hun mannen bevel zouden geven het vuur te openen. Misschien hoopte Amon dat een verdedigbare schietpartij de overbevolking nog verder zou terugdringen. Bij het einde van het proces stonden veertienhonderd volwassenen en tweehonderdachtenzestig kinderen, ingesloten door wapenen, aan de oostelijke rand van de Appellplatz klaar voor snelle afvoer naar Auschwitz. Deze cijfers, die Amon teleurstellend vond, zou Pemper te zien krijgen en onthouden. Maar al was het niet het aantal waarop Amon had gehoopt, het zou wel direct ruimte scheppen voor een tijdelijke opname van een grote hoeveelheid Hongaren. In het kaartsysteem van dokter Blancke waren de kinderen van Plaszów niet zo nauwkeurig geregistreerd als de volwassenen. Een groot deel van hen bracht deze twee zondagen liever ondergedoken door, omdat zij en hun ouders instinctief wisten dat hun leeftijd en het ontbreken van hun namen en andere bijzonderheden in de kampadministratie hen tot voor de hand liggende doelen van het selectieproces zouden maken. Olek Rosner hield zich de tweede zondag in het dak van een barak verborgen. Er waren nog twee kinderen de hele dag bij hem boven de dakspanten, en de hele dag brachten ze de discipline op om te zwijgen, de hele dag hielden ze hun blaas in bedwang te midden van de luizen en de dakratten en de pakjes met bezittingen van gevangenen. Want de kinderen wisten net zo goed als de volwassenen dat de SS'ers en Oekraïeners op hun hoede waren voor de ruimten boven het plafond. Ze geloofden dat die met tyfus waren besmet, en hadden van dokter Blancke vernomen dat er maar een heel klein beetje luizefecaliën in een huidkloofje voor nodig was om een vlektyfusepidemie te veroorzaken. Sommige kinderen in Plaszów hadden maandenlang in de barak met het opschrift
Achtung Typhus
bij het mannenkamp gehuisd. Deze zondag was Amons Gesundheitsaktion voor Olek Rosner veel gevaarlijker dan tyfus-dragende luizen. Andere kinderen, enkele van de tweehonderdachtenzestig die op die dag van de massa waren gescheiden, waren de Aktion in feite ondergedoken begonnen. Ieder kind in Plaszów had met dezelfde koppigheid een favoriete schuilplaats uitgezocht. Sommige hadden een voorkeur voor holten onder barakken, andere voor de wasserij, weer andere voor een loods achter de garage. Veel van die schuilplaatsen waren deze zondag of de vorige ontdekt, en boden geen toevlucht meer. Nog een andere groep was argeloos naar de Appellplatz gebracht. Er waren ouders die deze of gene onderofficier kenden. Het was zoals Himmler eens had geklaagd, want zelfs SS-Oberscharführer die zonder blikken of blozen een executie konden uitvoeren hadden hun favorieten, alsof het oord een schoolplein was. Als er een probleem met de kinderen was, dachten sommige ouders, kon je een beroep doen op een SS'er die jou kende. De vorige week zondag dacht een dertienjarige wees dat hij veilig zou zijn omdat hij bij andere appèls voor een jonge man was doorgegaan. Maar naakt kon hij de kinderlijkheid van zijn lichaam niet wegredeneren. Hij had bevel gekregen zich aan te kleden, en men had hem voor de kindergroep bestemd. Nu, terwijl aan de andere kant van de Appellplatz ouders om hun opgepakte kinderen riepen en de luidsprekers een sentimenteel liedje, getiteld
Mammi, kauf mir ein Pferdchen
rondtetterden, liep de jongen gewoon van de ene groep naar de andere, zich verplaatsend met hetzelfde onfeilbare instinct als eens de gang van het roodgemutste kind op het Plac Zgody had gekenmerkt. En net als bij Roodkapje had niemand hem gezien. Hij stond als acceptabele volwassene tussen de andere, terwijl de weerzinwekkende muziek daverend weerklonk en zijn hart zich uit zijn ribbenkast trachtte te bonken. Toen vroeg hij, diarreekrampen voorwendend, aan een bewaker of hij naar de latrine mocht. De lange latrines lagen voorbij het mannenkamp, en daar aangekomen stapte de jongen over de plank heen waarop mannen tijdens de ontlasting zaten. Met een arm aan weerskanten van de kuil liet hij zich zakken en zocht aan beide wanden steunpunten voor knieën en tenen. De stank verblindde hem en vliegen drongen zijn mond en oren en neusgaten binnen. Toen hij in de grotere smerigheid terechtkwam en de bodem van de kuil raakte, leek hij door het geraas der vliegen heen iets te horen dat hem als hallucinatorisch stemmen-gemompel in de oren klonk.
Zaten ze achter je aan? zei
één stem. En een andere zei:
Verdomme, dit is óns plekje!
Er waren daar tien kinderen bij hem.

In Amons rapport werd gebruik gemaakt van het samengestelde woord Sonderbehandlung. Het was een term die in latere jaren befaamd zou worden, maar dit was de eerste keer dat Pemper hem tegenkwam. De term had natuurlijk een kalmerende, zelfs medische klank, maar Mietek begreep inmiddels wel dat hij met de geneeskunde geen verband hield. Een voor Auschwitz bestemd telegram dat Amon die morgen dicteerde gaf meer dan een vage aanwijzing omtrent de betekenis ervan. Amon legde uit dat hij, om ontsnappen te bemoeilijken, erop had gestaan dat degenen die voor Sonderbehandlung waren geselecteerd alle restjes burgerkledij die ze nog hadden bij het zijspoor aflegden en daar gestreepte gevangeniskleren zouden aantrekken. Omdat er een groot tekort aan dergelijke kleding heerste, moesten de streeppakken waarin de uit Plaszów afkomstige kandidaten voor Sonderbehandlung in Auschwitz verschenen direct voor hergebruik naar concentratiekamp Plaszów worden teruggestuurd. En alle nog in Plaszów overgebleven kinderen, waarvan degenen die de latrine met de lange wees hadden gedeeld het grootste aantal vormden, hielden zich verborgen of speelden de rol van volwassenen totdat ze bij latere zoekacties ontdekt en naar de Ostbahn gebracht werden voor de trage dagreis van zestig kilometer naar Auschwitz. De hele midzomerperiode door werden de veewagons op die manier gebruikt, troepen en voorraden oostwaarts vervoerend naar de in een patstelling geraakte linies bij Lemberg en op de terugreis op zijsporen tijd verspillend terwijl SS-artsen eindeloze rijen voor hen rennende naakten bekeken.