¿Sabe usted esperanto? (18 page)

LA INSTRUISTO PAROLAS

PARTICIPIO ACTIVO - ANTA, INTA, ONTA.

En castellano el participio ("participa" del verbo y del adjetivo) es un adjetivo. En Esperanto, el participio podrá ser adjetivo, sustantivo o adverbio. Pero a pesar de ser mayores en Esperanto las posibilidades del participio, éste es mucho más simple que en cualquier lengua nacional.

El modo que sigue sirve para todos los verbos:

Mi parolas
- Yo hablo

Mi parolis
- Yo hablé

Mi parolos
- Yo hablaré

Mi estas parolanta
- Yo estoy hablando

Mi estis parolanta
- Yo estaba hablando

Mi estos parolanta
- Yo estaré hablando

Mi estas parolinta
- Yo he hablado

Mi estis parolinta
- Yo había hablado

Mi estos parolinta
- Yo habré hablado

Mi estas parolonta
- Yo he de hablar, yo estoy por hablar

Mi estis parolonta
- Yo hube de hablar, yo estaba por hablar

Mi estos parolonta
- Yo habré de hablar, yo estaré por hablar

En castellano usamos las formas compuestas a menudo sin verdadera necesidad: ¿Qué está haciendo usted? En lugar del simple: ¿Qué hace usted? En Esperanto preguntamos
Kion vi faras?
Y no
Kion vi estas faranta?,
es decir, que no se usarán las formas compuestas más que cuando sea necesario; cuando sea preciso relacionar dos hechos en el tiempo.

Compare:

Cuando yo entré él estaba comiendo -
Kiam mi eniris li estis manĝanta

Cuando yo entré él estaba por comer -
Kiam mi eniris li estis manĝonta

Cuando yo entré él había comido -
Kiam mi eniris li estis manĝinta

Lo mismo es para los otros tiempos:

Yo cantaré mañana -
Mi kantos morgaŭ.

Yo estaré cantando cuando entre Pedro -
Mi estos kantanta kiam Petro eniros.

El participio sustantivo también puede usarse en los distintos tiempos. La frase: "Él es el constructor" puede ser, según los casos:

Li estas la konstruanto
- el que construye

Li estas la konstruinto
- el que construyó

Li estas la konstruonto
- el que construirá

Saluton, Cezaro, la mortontoj vin salutas.

PARTICIPIO PASIVO - ATA, ITA, OTA.

Es el que indica que una persona o cosa sufre la acción del verbo: carta escrita, pan comido, hombre castigado.

En Esperanto el participio pasivo se forma con las terminaciones
ata - ita - ota.

La domo estas k
onstruata -
la casa es (está siendo) construida

La domo estas konstruita -
la casa ha sido construida

La domo estas konstruota -
la casa está por ser construida

La domo estis k
onstruata -
la casa era construida

La domo estis konstruita -
la casa había sido construida

La domo estis konstruota -
la casa estaba por ser construida

La domo estos k
onstruata -
la casa será construida

La domo estos konstruita -
la casa habrá sido construida

La domo estos konstruota -
la casa estará por ser construida

Nótese que los participios pasivos se usan en Esperanto con una mayor precisión que en cualquier lengua nacional:

Konstruota domo
es una casa por construirse (-
ota
), de la cual tenemos solo los planos.
Konstruata domo
, es una casa que se está construyendo (-
ata
), y
Konstruita domo
, es una casa ya construida, terminada (-
ita). Domo konstruata el brikoj
es una casa que se está construyendo con ladrillos.
Domo konstruita el brikoj
es una casa (ya) construida con ladrillos.

Y con esto ya hemos visto las 12 formas del verbo con que el Esperanto reemplaza con ventaja las miles de formas que el español necesita.

Ludi
es jugar (
ludilo
- juguete). Pero lo mismo que en inglés y francés, este verbo significa, además, interpretar un papel teatral -
ludi teatran rolon
, y tocar un instrumento -
ludi pianon
.

Vi jam konas la historion: "Petro amas Marian kaj Maria amas Petron"

Ili amas
unu la alian
. Ili amas sin reciproke.

Petro iris ĉe
juveliston
kaj aĉetis du
orajn
ringojn (= ringoj el oro), kaj petro fariĝis
fianĉo
kaj Maria fariĝis fianĉino. Ili
gefianĉiĝis
(ge = li + ŝi).

La gefianĉoj estas
strangaj
homoj kaj ili
agas
strange.

Fianĉo iras ĉiam elegante vestita kaj
zorge
kombita kaj razita, kaj faras multajn
donacojn
al sia fianĉino - florojn, bombonojn, juvelojn - kaj ofte
invitas
ŝin al kinejo aŭ teatro. Kaj ĝuste tion ankaŭ faras Petro.

Bedaŭrinde ofte ankaŭ venas la patrino aŭ la frateto de Maria. La patrino malŝatas la plenajn aŭtobusojn kaj preferas veturi per
taksioj
(= taksiaŭtoj) kaj la frateto ĉiam
elektas
la plej karajn
glaciaĵojn
.

Maria ankaŭ faras donacojn al Petro. Ŝi faras stranga-kolorajn kravatojn por sia amato. Sed ili estas feliĉaj kaj ŝatas promeni kun la mano en la mano sub la luno, aŭ
prefere
sen luno...

En unu bela tago Petro kaj Maria staris antaŭ la
pastro
kaj fariĝis
edzo
kaj
edzino
. Ili fariĝis geedzoj (= geedziĝis).

La patrino de Maria estas nun la
bo
patrino de Petro, kaj la kara frateto nun fariĝas la
bo
frato de Petro.

Post kelke da tempo la
cikonio
faris viziton al la hejmo de Petro. Nun la gepatroj de Petro kaj Maria fariĝis
avoj
, ĉar ili havas novan
nepon
. Kaj la frato de Petro nun estas lia
onklo
. La juna Petreto estas lia
nevo
. Kaj la filoj de la frato de Petro estas kontentaj, ĉar ili ricevis tute novan
kuzon
.

Ho, la familio!

Sed ne nur la homoj geedziĝas, ankaŭ la bestoj tion faras. La koko havas multajn edzinojn. Sed ĝi estas feliĉa, ĉar ili jam estas vestitaj de la naturo mem.

La filojn de la koko ni nomas la
kokidoj
.

Juna ĉevalo estas ĉevalido. La rondetaj rozkoloraj
idoj
de la porko estas la porkidoj.

Vi memoras ke mi estis skribonta leteron al mia frato kiam envenis Petro.

La leteron mi skribis kaj
sendis
en la posta tago.

La skribitan leteron mi metis en
koverton
(= mi enkovertigis), skribis la
adreson
,
gluis
la
poŝtmarkojn
sur la koverton kaj fermis la koverton.

Mi iris al la poŝtoficejo (= poŝtejo) kaj metis la leteron en
leterkeston
(= mi enpoŝtigis la leteron). Kaj nun mi atendas la respondon.

Leterportisto disportas la leterojn.

Kion mi faris per la skribita letero?

Ĉu vi ŝatas ricevi leterojn de viaj amikoj?

Ĉu vi akurate respondas?

Ĉu vi kolektas poŝtmarkojn?

Ĉu vi estas filatelisto?

2-AKTA DRAMO

-kun epilogo-

1ª akto

S-ro direktoro sidas sur komforta seĝo antaŭ sia skribotablo. En la ĉambro estas nur unu seĝo, tamen la
ĉarma
, blonda oficistino ankaŭ sidas kaj skribas.

La direktoro estas feliĉa.

2ª akto

La edzino de la direktoro eniras. Ŝi estas nek ĉarma nek blonda; ŝi estas furioza.

La fraŭlino ne
plu
sidas.

La direktoro ne
plu
estas feliĉa.

Epilogo
-
laŭ
via
plaĉo
.

Kio okazos poste, morgaŭ?

Morgaŭ la edzino batos la edzon.

Morgaŭ la direktoro
maldungos
la oficistinon. (Ĉu tio estus
justa
?).

Morgaŭ la sinjoro aĉetos belan juvelon por la edzino.

Kiu fino estas ĝusta, laŭ via opinio?

Ĉu vi havas fantazion?

Ĉu vi plaĉis la vi la dramo?

Kion vi
estus farinta
en simila kazo?

Ĉu vi estus forkurinta?

Verku
alian epilogon.

VOCABULARIO

LA INSTRUISTO PAROLAS

ILI AMAS UNU LA ALIAN = ILI AMAS SIN RECIPROKE.