¿Sabe usted esperanto? (19 page)

Cuando la acción es recíproca o mutua se usan estas formas.

El sentido de "él se hirió" es claro, pero "ellos se hirieron" puede significar que cada uno de ellos se hirió (en un accidente), o que se hirieron entre sí, recíprocamente (en un combate). Para evitar esta ambigüedad es por lo que diremos en Esperanto
: ili sin vundis en akcidento
(=
ĉiu el ili sin vundis
- cada uno de ellos se hirió) y
ili sin vundis reciproke
o ili vundis unu la alian
- se hirieron mutuamente.

Sólo como licencia poética podrá encontrarse
: La dentoj mordas la langon, tamen ambaŭ sin amas
- los dientes muerden la lengua, y sin embargo se aman.

KION VI ESTUS FARINTA?
¿Qué habría hecho usted?

GE
- este prefijo tiene la virtud de reunir a los dos sexos
: miaj gepatroj
- mis padres (= mi padre y mi madre
), lernejo por geinfanoj (= geinfanma lernejo)
- escuela mixta (para niños y niñas),
ili geedziĝis
- ellos se casaron (se hicieron esposo y esposa).

BO
- este prefijo indica el parentesco político, resultante del matrimonio-
Bopatrino
- suegra,
bofilo
- yerno,
bofrato
- cuñado,
boparencoj
- parientes políticos.

-
ID
es sufijo que señala el descendiente, el cachorro, el pichón:
koko
- gallo,
kokido
- pollo,
porkido
- lechón,
Izraelido
- israelita (descendiente de Israel).
Ido
es hijo, descendiente.
Johano loĝas tie kun sia vasta idaro
- Juan vive allí con su vasta prole.

LAŬ
- según, conforme con:
agu laŭ via plaĉo
- abre según su gusto.
Laŭ mia horloĝo estas la oka
- según mi reloj son las ocho.
Mi marŝis laŭlonge de la fervojo
- yo caminé a lo largo del ferrocarril,
laŭlarĝe
- a lo ancho.

PLU
- más - con sentido de duración en tiempo o espacio:
mi ne laboras plu
- yo no trabajo más
, kion plu vi scias?
- ¿qué más sabe?
Trinku unu pluan taseton
- beba una tacita más.
Kaj tiel plu
(=
ktp
) - y así más (= etcétera).

ŜATI - PLAĈI
. Ya conocemos bien el verbo
ŝati
. Es verbo transitivo y señala nuestro gusto personal, subjetivo.
Tiu domo estas plaĉa sed mi ne ŝatas ĝin
- esa casa es agradable (= placentera) pero a mi no me gusta.

PLAĈI
es verbo intransitivo y significa agradar, ser agradable en su cualidad placentera:
tio plaĉas al mi
- eso me gusta (me agrada).
Plaĉa muziko
- música placentera.
Kiel plaĉas al vi la ĝardeno?
- ¿Cómo encuentra el jardín?

VERKI
es componer o escribir obras literarias, musicales, etc.:
verki libron
- escribir (componer) un libro,
verkisto
- un escritor,
teatra verko
- obra teatral.
Leteron mi skribas sed rakonton mi verkas.

ZORGI
es cuidar de algo, preocuparse por algo
: ne zorgu pri mi!
- ¡no se preocupe por mi!
Pli zorgas unu patrino pri dek infanoj ol dek infanoj pri unu patrino
- cuida más una madre de diez hijos (niños) que diez hijos de una madre.
Zorge farita
- cuidadosamente hecho.
Senzorga
- descuidado, despreocupado.

AGI
es obrar, actuar:
agi juste
- obrar justamente (con justicia),
justa ago
- acción justa.
Zorgu pri viaj agoj!
- ¡Cuidado con lo que hace!

ORACIÓN PASIVA.
Podemos usar también nuestro conocimiento de los participios para verificar si un verbo debe o no ser seguido por el acusativo.

Sea la oración:

Petro manĝas panon
- Pedro come pan.

Si la oración puede ser vuelta por pasivo, será transitiva: irá seguida de -
n
.

La pano estas manĝata de Petro
. El pan es comido de Pedro.

Probemos con:
Petro kuŝas sur la lito
- Pedro yace sobre la cama.

Vemos que si tratamos de ponerla en forma pasiva, la oración pierde su sentido. Se trata, pues, de una oración intransitiva.

La pano estas manĝata de Petro.
Vemos que después de la forma pasiva usamos
de
para designar al agente, al que hace:
Esperanto estas lingvo kreita de Zamenhof
(
kreita
porque está ya creada, terminada de crear).

ROZKOLORA
es color de rosa. Y del mismo modo se forma
violkolora
- color violeta,
oranĝkolora
- color anaranjado,
citronflava
- amarillo limón.

Vojaĝante (= dum oni vojaĝas) oni lernas. Tio estas vera, ĉar vojaĝinte en Bolivio mi multon lernis.

Dum mia restado en tiu lando pluvis kaj pluvadis dum du semajnoj, kaj dum la tuta tempo mi legadis en la ĉambro. Ho, mi multon lernis!

Nur ĝenis min la daŭra
martelado
de iu
forĝisto
, loĝanta apude. Sed ne nur mi legis en tiu hotelo, mi ankaŭ
amuziĝis
, ĉar tie estis sufiĉe da musoj.

Kiam mia kuzino ekvidas (= subite vidas) muson ŝi ektimas (= subite timas), eksaltas kaj ekploras - Kaj mi ekridas.

Ĉu vi parolas dormante?

Ĉu vi ŝatas longajn paroladojn?

Kion vi faras dum longa pluvado?

Ĉu vi facile ekridas aŭ ekploras?

BIFSTEKO KUN FUNGOJ

S-ro Smith estas anglo. Ĉu vi scias kio estas anglo?

—Jes, mi scias; anglo estas sinjoro kiu
fumas pipon
, legas la Biblion, kaj ne ŝatas lerni fremdajn lingvojn.

S-ro Smith ja estis vojaĝema. Tial ke (= ĉar) en Londono la vetero estas malagrabla dum la vintro, nia amiko per aeropalano veturis suden, al la sunplena Valencio, en
Hispanujo
. Li gaje promenadis tra la urbo, admirante la oranĝarbojn, kaj la belajn brunulinojn, sed ekvidinte restoracion li eksentis apetiton.

"Por festi tiun ĉi belan tagon mi mendos mian preferatan manĝon: Bifstekon kun
fungoj
", diris S-ro Smith. Li eniris la restoracion, sidis ĉe tablo kaj
vokis
la kelneron. S-ro Smith tuj mendis - Anglalingve - (= en la angla lingvo), kompreneble - bifstekon kun fungoj. La kelnero ridetis, se ne komprenis. Tiam S-ro Smith ekhavis brilan ideon. Li prenis paperon kaj krajonon kaj
desegnis
sian mendon tiel:

La kelnero prenis la papereton kaj foriris. Farinte sian mendon S-ro Smith observis la manĝejon. Blanka tablotuko kovris la tablon. Sur ĝi estis
telero
,
forko
, kulero, tranĉilo, buŝtuko,
glaso
, vinbotelo,
kruĉo
kun akvo kaj
pankorbo
. La tuta manĝilaro estis pura.

Ĉe la apuda tablo sidis tri manĝantoj. Unu manĝis
viandrostaĵon
kun
terpomoj
kaj
legomoj
, la dua manĝis
bakitan kokidon
kun salato, la tria jam estis manĝanta la
deserton
: kukojn kaj fruktojn. Laŭ la aspekto ili
ŝajnis fremduloj
.

Sed nia anglo jam estis perdanta sian
paciencon
(= li jam senpacienciĝis), tiam, post 20 minutoj, fine revenis la kelnero. Ĉu li alportis la deziratan manĝaĵon? - Tute ne!
Anstataŭ
tio, en unu mano li portis
pluvombrelon
kaj en la alia enirbileton por la
taŭrobatalo
!

S-ro Smith ne lasis
trinkmonon
por la kelnero...

Kie loĝis S-ro Smith? Kien li veturis?

Kial li forveturis? Ĉu li veturis bicikle?

Kion li admiris? Kion li tre ŝatis?

Ĉu vi fumas pipon?

Ĉu S-ro Smith parolis hispane? Kion li faris?

Ĉu la desegno estis komprenebla?

Kio estis sur la manĝotablo?

Ĉu la kelnero tuj revenis?

Kion li alportis
anstataŭ
la menditan manĝaĵon?

Ĉu S-ro Smith estis feliĉa?

Kion vi estus farinta en tiu okazo?

La filo de Petro ankaŭ nomiĝas (= estas nomita) Petro, sed la gepatroj nomas lin
Peĉjo
. La nomo de la filino estas Sofia, sed la gepatroj nomas ŝin
Sonja
. Kaj Peĉjo kaj Sonja nomas sian patron
paĉjo
, kaj sian patrinon
panjo
.

Ĉu ankaŭ oni nomas vin per karesa nomo - "Pepe", "Paco", “Maruja"?

La patro de Maria estas la avo de la eta Petro, sed la avo de Maria, kio estas?

Li estas la
praavo
(= patro de la avo) de eta Petro (= Peĉjo) kaj Peĉjo estas lia
pranepo
.

La unuaj homoj sur al tero estis niaj prapatroj aŭ prauloj. Ili vivis en la pratempo.

En Ameriko estas ankaŭ grandaj ne bone konataj praarbaroj.

Ĉu vi havas vivantan praavon?

Ĉu niaj prapatroj estis pli feliĉaj ol ni?

Ĉu niaj pranepoj estos pli
saĝaj
(= prudentaj, inteligentaj), ol ni?

Karlo invitis min ĉeesti festeton ĉe li. Mi demandis lin:

—Je kioma horo mi devas esti ĉe vi, kaj kiel mi devas vesti min?

Li respondis:

—Ĉe mi vi povas fari ion ajn, babili kun iu ajn. Kiam ajn vi venos mi vin akceptos.

Vivu la libero!

Ĉu vi aŭskultas ian ajn programon en la radio?

Ĉu vi parolas kun iu ajn sur la strato?

LA KORVO KAJ LA VULPO

Jen la fama
fablo
de fama verkisto. Ni rerakontas ĝin ne
versoforme
, sed en simpla
prozo
.

S-ro Korvo sidis sur
branĉo
tenante en sia
beko
bonodoran
fromaĝon
.

S-ro Vulpo tre malsata
vagadis
tra la arbaro kaj ekflaris la odoron de la fromaĝo. Ekvidinte la korvon kun la fromaĝo, la vulpo volis ĝin manĝi, sed ĝi estis tro alta. Sed S-ro Vulpo estas
ruza
kaj li
flate
ekparolis al la korvo: "Sinjoro Korvo, kiel bela vi estas! Kiel brila estas via plumaro! Se via voĉo estus tiel bela kiel via plumaro vi estus la reĝo de l´ arbaro! Kantu, sinjoro korvo, kantu por ke mi aŭdu vian belan voĉon!"

Aŭdinte tion, la korvo, kiu estis kredema kaj
vantema
, malfermis sian bekon por kanti kaj la bongusta fromaĝo falis en la buŝegon de sinjoro Vulpo.

"Dankon, diris S-ro Vulpo, kaj estonte ne fidu la flatantojn. Ĉi tiu leciono tamen, valoras fromaĝon"

"Ju pli oni vivas, des pli oni lernas" -
grumblis
la korvo.

Kie vagadis la korvo? Ĉu la korvo bele kantas? Kia estas la vulpo?

Kial la korvo malfermis al bekon? Ĉu la korvo agis saĝe?