Geheime oorlogen (49 page)

In 1989 bezetten studenten uit Peking, aangemoedigd door meer dan een miljoen medeburgers, vijftig dagen lang het Tiananmenplein, het Plein van de Hemelse Vrede, en eisten dat het regime het volk democratische grondrechten gaf, een smeekbede die de hele wereld in zijn greep hield. In hun ommuurde Zhongnanhai-complex krabden de Chinese leiders zich achter de oren over wat te doen met de aanhoudende protesten op het nabijgelegen plein. Hun besluit liep uit op een verlammende wreedheid. In de nacht van 3 op 4 juni 1989 veegde het Chinese Volksbevrijdingsleger het Plein van de Hemelse Vrede schoon. Daarna, zo werd beweerd, werden de dode lichamen door helikopters in netten opgepikt en naar de heuvels ten westen van Peking afgevoerd, waar ze werden gecremeerd. De schattingen van het aantal doden varieerden van een paar honderd tot vijfduizend, maar niemand zou ooit het exacte aantal te weten komen.

Vanuit Washington sprak Bush zijn omzichtig geformuleerde afkeuring over de slachtpartij uit. De Chinezen begrepen Bush. Zijn denkrichting stond dichter bij de hunne dan die van de meeste westerse leiders. Zijn woorden werden dan ook precies op waarde geschat: ze bevatten het minimum aan kritiek om tegemoet te komen
aan de Amerikaanse verontwaardiging. Wat de burgers van Amerika echter niet wisten, was dat de anonieme diplomaten van de Chinese afdeling op Buitenlandse Zaken inmiddels al gesprekken voerden met hun ambtsgenoten van de Chinese ambassade, een paar straten verwijderd van het Witte Huis. De twee partijen liep elk hun eigen route over Jackson Place naar nummer 716, een bakstenen herenhuis dat eigendom was van de Amerikaanse overheid en een rijke historie aan geheime ontmoetingen kende. Het 113 jaar oude gebouw was de plek geweest waar Nelson A. Rockefeller in de jaren zestig zijn onderzoek naar de beruchte binnenlandse activiteiten van de
CIA
had geleid. Daar ook had het voormalige
CIA
-hoofd admiraal Stansfield Turner president Carter gerapporteerd dat China, in de dagen dat Moskou nog werd gezien als Amerika’s grootste vijand, aan de
CIA
toestemming had gegeven om langs de noordgrens met Rusland luisterposten in te richten. Hoe de vork precies aan de steel zat – wie had wat geopperd? Wie had extra tijd gevraagd voor nadere instructies? Dat zou nooit helder worden. ‘Ik kan alleen zeggen dat het te vergelijken was met geblinddoekt pokeren,’ vertelde een van de betrokkenen de auteur.

Waar de regering-Bush op uit was, zou van cruciaal belang zijn voor operatie-Desert Storm: de precieze locatie van elke in Irak gestationeerde Chinese Zijderupsraket, details over alle andere door China geleverde wapens en de plaatsen waar het lithium-6 te vinden was. In ruil zou Washington alle handelsbeperkingen van na het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede opschorten, China’s toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie en de
GATT
(Algemene Overeenkomst betreffende Tarieven en Handel) steunen en voor China een volledige hervatting van de leningen bij de Wereldbank realiseren – want ook deze waren na het studentenbloedbad stopgezet. In New York volgde een ontmoeting tussen minister van Buitenlandse Zaken James Baker en Zhang Tuobin, China’s minister van economische en handelsbetrekkingen. ‘Het is tijd om het verleden achter ons te laten,’ waren Bakers woorden.

Nadat operatie Desert Storm was ingezet, verscheen Wang Dan, een van de studentenleiders op het plein, op 23 januari 1991 voor het hof van hoger beroep in hartje Peking. Hij was gekleed in het opvallende sweatshirt en de zwarte slobberbroek die negentien maanden daarvoor, op de avond van de slachting, zijn uniform waren geweest. Sinds zijn laatste publieke verschijning was hij afgevallen en zijn bril
gleed telkens van zijn neus terwijl hij daar stond, met het hoofd gebogen. Hij oogde een stuk ouder dan de 22 jaren die hij telde. De hoogste van de drie rechters, die alle drie een Maojasje droegen, verklaarde dat hij werd beschuldigd van een poging tot staatsgreep. Wang verdedigde zich niet. Een van de taken van de rechtbank, vervolgde de rechter, was ‘de crimineel zichzelf te laten hervinden’ door hem via ‘heropvoeding’ en een ‘volledige doorgronding van het marxisme’ een weg terug te bieden naar de Chinese samenleving. Hij zou een straf van vier jaar moeten uitzitten, tenzij het hof te horen kreeg dat hij zichzelf had ‘hervonden’. Uiteindelijk zou hij ongeveer twee jaar uitzitten, maar later werd hij opnieuw gearresteerd en verdween hij voor ongeveer drie jaar wederom achter de tralies (1995-1998).

Het hele proces had slechts drie uur geduurd, veel korter dan de onderhandelingen die leidden tot de uiteindelijke afspraak tussen Buitenlandse Zaken en de Chinese diplomaten dat de regering-Bush zich publiekelijk niet kritisch zou uitlaten over Wang Dans proces en de rechtszaken die volgden. Op die ene dag waren zeventien studentenleiders tot gevangenisstraffen veroordeeld.

In de daaropvolgende jaren verscherpten de Britse inlichtingendiensten hun observatie van China, voornamelijk vanwege China’s activiteiten in Afrika. In april 2008 kreeg de Royal Navy van
MI
6 het verzoek om met een van de kernonderzeeërs uit de Trident-klasse het vrachtschip
An Yue Jiang
te volgen. Deze bruingevlekte roestbak was een drijvend arsenaal van bommen en wapens, dat het regime in Peking had laten uitvaren naar Robert Mugabes schurkenstaat Zimbabwe. Aan boord waren duizend raketwerpers, tweeduizend mortiergranaten en drie miljoen stuks munitie.
MI
6-agenten in Zuid-Afrika vermoedden dat het arsenaal was bedoeld om de hongerende bevolking van Zimbabwe nog verder te onderdrukken.

Omdat het vrachtschip na acties van havenarbeiders geen toestemming kreeg om af te meren in de haven van het Zuid-Afrikaanse Durban, zwierf het schip over de Zuid-Atlantische oceaan, terwijl Chinese functionarissen vanuit de thuishaven Ningbo alternatieve Afrikaanse havensteden probeerden te vinden waar de lading wel gelost kon worden en vandaar over de weg naar Zimbabwe kon worden vervoerd. In Londen bevestigden inlichtingenbronnen dat er in het geheim toenadering was gezocht tot Equatoriaal-Guinea, Benin en Ivoorkust. Desalniettemin kreeg het schip nergens toestemming om af te meren en zijn wapentuig te lossen.

Tom Casey, woordvoerder voor Buitenlandse Zaken in Washington, zei: ‘Gezien de huidige politieke crisis in Zimbabwe lijkt dit ons geen geschikt moment voor wie dan ook om de hoeveelheid wapens dat het land ter beschikking staat nog eens te laten toenemen. We zullen er bij de Afrikaanse landen op aandringen de
An Yue Jiang
geen ligplaats aan te bieden, tenzij men de relatie met de
VS
wil zien verslechteren.’

Ondertussen volgde de pikzwarte, 135 meter lange Trident-onderzeeër, waarvan de romp volledig was bedekt met sonar- en echogolven absorberende tegels, het vrachtschip en zond telkens korte updates naar de Admiraliteit in Londen. Volgens inlichtingenbronnen van de marine kon ‘niet worden uitgesloten’ dat het schip naar Venezuela zou varen. De non-conformistische president Hugo Chavez onderhoudt goede relaties met China en moet weinig hebben van de vs.

‘Chavez is een door de wol geverfde speler op het wereldtoneel en hij zou kunnen verklaren dat hij het schip op humanitaire gronden zou toelaten om brandstof in te nemen. De wapens konden daarna naar een schip onder Venezolaanse vlag worden overgebracht en alsnog naar Zimbabwe worden getransporteerd,’ vertelde een scheepsbevrachter voor Lloyd’s, ’s werelds grootste cargadoor, aan de auteur. De Trident, een van de vier onderzeeërs die in Falslane langs de Schotse rivier de Clyde zijn gestationeerd, bleef het vrachtschip volgen totdat dit eind mei 2008 plotseling snel rechtsomkeert maakte naar zijn thuishaven.

Een maand later hadden
MI
6-analisten opnieuw met de hulp van het Britse hoofdkwartier voor regeringscommunicatie (
GCHQ
) kunnen bevestigen dat de Chinese marine diepverborgen in de grotten van het eiland Hainan in de Zuid-Chinese Zee een belangrijke marinebasis had aangelegd. Uit haarscherpe satellietbeelden concludeerden de analisten dat de basis wel twintig van de allernieuwste C94-onderzeeërs uit de Jinklasse kon herbergen, elk voorzien van antisatellietraketten en raketten met kernkoppen. Met het uit de lucht schieten van hun satellieten zouden Taiwan, Japan en andere landen langs de Grote Oceaan plots zonder een essentieel waarschuwingssysteem zitten. Bovendien zou zo’n aanval het communicatieverkeer verstoren tussen Amerikaanse marine-eskaders in de regio en Washington. De Britse Trident-onderzeeër die voor de Afrikaanse kust het Chinese vrachtschip had gevolgd voegde zich bij de Amerikaanse Pacific Fleet om mee te helpen een helder beeld te krijgen van wat er zich binnen de geheime marinebasis afspeelde. Officieren van de marine-inlichtigendiensten in Londen en
Washington bevestigden dat de ontdekking van de basis een ‘belangrijke bedreiging’ zou vormen voor ‘de Amerikaanse heerschappij op zee en de bescherming van landen rondom de Zuid-Chinese Zee.’

De basis was bekend onder de naam Yulin en gesitueerd in Sanya, op de zuidpunt van het eiland Hainan. In april 2001 kwam het onder de aandacht van westerse inlichtingendiensten toen een Amerikaans
EP
-3 spionagevliegtuig, dat het elektronische verdedigingssysteem van het eiland wilde onderzoeken, door enkele Chinese jachtvliegtuigen gedwongen werd te landen. Een van de jagers stortte in zee, waarbij de piloot omkwam.

De vierentwintigkoppige Amerikaanse bemanning, onder wie ook de speciaal opgeleide technici, sleurde de regering-Bush mee in haar eerste internationale crisis.

Een van de voordelen van de geheime marinebasis is dat Chinese onderzeeërs op een diepte van meer dan 4500 meter al direct de Grote Oceaan kunnen in varen, wat het nog lastiger maakt ze te detecteren.

De Britse Trident-onderzeeërs moeten echter bij het verlaten van hun basis in Noordwest-Schotland aan de oppervlakte blijven en kunnen pas op de Ierse Zee gaan duiken. Volgens informatieanalist Alex Neill van het Londense Asia Security Program, dat nauw samenwerkt met
MI
6, is de basis in Sanya ‘een duidelijke aanwijzing dat Peking haar operationele gebied wil uitbreiden in het Verre Oosten, en misschien zelfs ook daarbuiten.’ Een andere analist, werkzaam voor het ministerie van Defensie en wiens naam hier om veiligheidsredenen niet kan worden genoemd, meende dat ‘dit voor China het begin van een aanloop kan zijn naar een nucleaire respons’.

Het is in elk geval zeker dat de Chinese defensie-uitgaven weleens tweehonderd miljard dollar zouden kunnen bedragen. Kerry Brown, China-analist voor het Royal Institute of International Affairs in Londen, vertelde dat de geheime onderzeebootbasis onderdeel vormt van een ‘plan om te verhinderen dat de
VS
bij elk conflict met Taiwan gaan interveniëren. De aldaar gestationeerde Chinese onderzeeërs zullen hun antisatellietraketten gebruiken om de Amerikaanse satellieten boven de Grote Oceaan “blind” te maken, en daarmee dus ook het Pentagon. Het staat vast dat China vastberaden is om de Amerikaanse Pacifische vloot uit te dagen. De basis in Sanya is slechts een begin.’

Ondertussen hadden de satellieten van het Britse hoofdkwartier voor regeringscommunicatie bevestigd dat spionnen van het Chinese Volksbevrijdingsleger verkleed als boeddhistische monniken de rellen
hadden uitgelokt waarbij onder de Tibetanen honderden doden en gewonden vielen. De analisten van het hoofdkwartier vermoedden dat de leiders in Peking hier expres opdracht toe hadden gegeven om onder voorwendsel hiervan hardhandig een eind te kunnen maken aan de broeiende onrust in de regio, die zich in de aanloop naar de Olympische Spelen van 2008 al in de ongewenste aandacht van de wereld mocht verheugen.

In Lhasa, de hoofdstad van Tibet, was de verontwaardiging over de acties van het Chinese leger al wekenlang toegenomen. In hun strijd voor het recht op het traditionele branden van wierook, hadden monniken zich verlaten op burgerlijke ongehoorzaamheid. Ondertussen zwol ook de roep aan om de terugkeer van de dalai lama, de veertiende uitverkorene voor deze hoge spirituele positie. De dalai lama is uitdrager van vrede en compassie, de kernwaarden van zijn morele gezag, en hij was vijftien toen het Chinese Volksbevrijdingsleger in 1950 Tibet binnenviel. Negen jaar later werd hij gedwongen naar India te vluchten. Vanuit zijn toevluchtsoord heeft hij sindsdien een niet-aflatende strijd tegen de harde Chinese overheersing gevoerd. In 1989, het jaar van het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede, ontving hij de Nobelprijs. Critici hebben echter kanttekeningen geplaatst bij zijn voorliefde voor filmsterren. Krantenmagnaat Rupert Murdoch noemde hem ooit ‘een zeer politiek gedreven monnik op Gucci-schoenen’.

Terwijl ze vaststelden dat zijn sympathisanten binnen Tibet in de aanloop naar de Olympische Spelen zich nóg heviger zouden gaan manifesteren, vernamen de
MI
6-agenten in Peking dat het heersende regime naar een excuus zocht om de protesten de kop in te drukken. De dalai lama bracht deze vrees publiekelijk onder woorden en de satellieten van het Britse hoofdkwartier voor regeringscommunicatie werden op de regio gericht om alles aandachtig te volgen.

De gedownloade satellietbeelden bevestigden dat de Chinezen provocateurs hadden ingezet om rellen te ontketenen, zodat het leger een reden had om met geweld huis te houden in Lhasa. Wat de regering in Peking echter niet had verwacht, was dat de rellen zich niet alleen over heel Tibet maar ook naar de provincies Sichuan, Qinghai en Gansu zouden uitbreiden, waardoor een groot deel van West-China in een strijdtoneel veranderde.

De dalai lama omschreef het als ‘culturele genocide’ en bood aan om af te treden als dat vrede zou brengen. Maar zijn volgelingen hadden geen oor voor zijn ‘boodschap van compassie’. De meesten van
hen waren jong, werkloos en berooid, en reageerden afwijzend op zijn filosofie van geweldloosheid. De noodzaak om snel een oplossing te vinden voor deze opstand werd in het voorjaar van 2008 voor de regering in Peking allengs een heet hangijzer. Maar ook nu, net als in het verleden, werden de demonstraties in Tibet plotseling gestaakt.

De Chinese premier liet weten dat hij bereid was tot een gesprek met de dalai lama. Een uur voordat deze bekendmaking plaatsvond, verklaarde de Britse premier Gordon Brown dat hij de dalai lama tijdens diens bezoek aan Londen zou ontmoeten. Het was voor het eerst dat beide leiders zelf een ontmoeting met de dalai lama hadden voorgesteld. Brown behandelde het bezoek als dat van een religieus leider en stond erop dat de ontmoeting in een bisschoppelijk paleis zou plaatsvinden, en niet op Downing Street, traditioneel de plaats waar hij voorname leiders ontving. Velen beschouwden dit als een affront.