Geheime oorlogen (18 page)

Kell had in het geheim afspraken gemaakt met de Amerikaanse geheime dienst en het Franse Deuxième Bureau om hun te voorzien van gegevens over hun eigen onderdanen die in de Registry waren opgenomen. In ruil verschaften zij kopieën van onderschepte radioberichten die aangaven dat Amerikaanse en Franse arbeiders hun Britse collega’s aanmoedigden om de oorlogsinspanningen te ontwrichten. Kell plaatste verhalen in de kranten dat ‘Duits goud’ de onrust financierde. Het alarmerendste bericht was dat
MI
5 een complot had verijdeld om premier David Lloyd George te vermoorden; dit zou moeten gebeuren met een vergiftigd pijltje dat met een luchtbuks moest worden afgeschoten terwijl hij een partijtje golf speelde. De samenzweerders werden door Kell aangeduid als ‘sympathisanten met Duitsland’, maar ze werden nooit gevonden.

Piepend en hoestend wist de astmatische Kell met deze tactieken zijn superieuren over te halen om zijn staf uit te breiden tot achthonderd mensen. Vrouwen werden geworven om alle landelijke post te
lezen; een team werd door een beroepsinbreker opgeleid om bij ambassades van neutrale staten in te breken om kluizen te openen en documenten te fotograferen, terwijl een andere eenheid in Londense telefooncentrales gesprekken afluisterde en agents-provocateurs pacifistische bijeenkomsten opstookten om de Special Branch de kans te geven om mensen aan te houden.

In naam van de vaderlandsliefde zaaide Kell angst onder diegenen die niet instemden met de oorlog en met het aanhoudende verlies van tienduizenden levens in de Franse loopgraven. In de wandelgangen van Whitehall was hij een held. Maar ondanks zijn invloedrijke inlichtingenorganisatie schoot hij toch volledig tekort in zijn verwachting van wat er in Ierland gebeurde. De Paasopstand van 1916 in Dublin legde een enorm gebrek in de slagkracht van
MI
5 bloot: haar Ierse netwerk van informanten verzuimde te waarschuwen voor wat er die zondag zou gebeuren. Hoewel de opstand slechts enkele dagen duurde, zou het grove geweld van het Engelse garnizoen het Ierse volk verenigen; men schaarde zich als één man achter de Republikeinse zaak.
MI
5 kon niet langer probleemloos rekruten werven binnen de Ierse beweging, en Michael Collins, de directeur van de inlichtingendienst voor de naar onafhankelijkheid strevende Sinn Fein-beweging, organiseerde met zijn gewapende vleugel, het Ierse Republikeinse Leger – de
IRA
– een gedurfde aanval op Kells spionnen in hun vesting Dublin Castle. Hierbij kwamen twaalf agenten om. Zo werd Kell er hard aan herinnerd dat hij met meer te kampen had dan de dreiging van Duitse spionnen alleen.

De bolsjewistische Oktoberrevolutie van 1917 bood hem de kans om de reputatie van
MI
5 te herstellen. Hij ontdekte dat de revolutionairen steun genoten binnen de Britse strijdkrachten en stuurde andermaal agents-provocateurs naar de legerbases om te zoeken naar probolsjewistische pamfletten. Een aantal soldaten die deze verspreidden kwam voor de krijgsraad. Kell bespeurde dat de bolsjewieken op meer steun van de arbeidersklasse konden rekenen en richtte het eerste Watchers-team van
MI
5 op, in het diepste geheim opererende agenten die, wat hij noemde, ‘subversieve elementen’ binnen de vakbonden opspoorden. De verkiezing in 1924 van Ramsay McDonald, de eerste Labourpremier van Groot-Brittannië, baarde Kell zorgen, want een aantal vooraanstaande leden van de partij had onder
MI
5-observatie gestaan. Op Kells advies sloot McDonald hen buiten zijn kabinet, maar het zou het begin markeren van een langdurige wederzijdse argwaan van de Labour-partij en
MI
5.

Kell had vernomen dat Amerika in de Eerste Wereldoorlog beschikte over een eigen eenheid die cijfercodes brak en de codenaam Black Chamber droeg. Gefinancierd door de ministeries van Binnenlandse Zaken en van Oorlog werd deze eenheid geleid door Herbert Yardley, een beroepspokeraar die de bevoegdheid had ‘om met alle middelen die we maar konden verzinnen de code- en cijfertelegrammen van buitenlandse regeringen te lezen, en als we werden gepakt, dan was dat heel jammer’, zo herinnerde hij zich later. Door gebruik te maken van de vaardigheden die hem aan de kaarttafel een klein fortuin hadden opgeleverd, ontwierp Yardley systemen om de codes van een tiental landen te breken, waaronder die welke door
MI
5 werden gebruikt om te communiceren met spionnen in heel het Britse rijk. Toen de Amerikanen bij de oorlog betrokken raakten, liet Yardley het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken weten dat hij de diplomatieke code van het Vaticaan kon breken, waarmee het met zijn nuntiussen, de pauselijke gezanten, in het door oorlog verscheurde Europa communiceerde. Een functionaris van het ministerie van Oorlog had Yardley namelijk verteld dat er de vrees bestond dat de Heilige Stoel pro-Duits was. Het aanbod werd niet aangenomen. Yardley en zijn cryptologen hadden meer dan vijftigduizend berichten in code ontcijferd, en de Black Chamber bleef in functie totdat deze ten slotte in 1929 werd opgeheven door de kersverse minister van Buitenlandse Zaken Henry Stimson, die de onsterfelijke zin sprak: ‘Heren lezen elkaars post niet.’

Na de Eerste Wereldoorlog werd Kell beloond met een ridderschap, maar kostenbewuste politici in vredestijd hadden nu minder behoefte aan de veiligheidsdienst en zijn budget werd van een ton gekort naar vijfentwintigduizend pond. Hij had een nieuwe vijand nodig om op te kunnen jagen. Die werd hem aangereikt in een brief van admiraal Reginald Hall, die eerder voor Kell had gewerkt en hem nu vroeg om een systeem te ontwikkelen dat veilig was voor Yardleys vaardigheden; ook vroeg hij hem om ervoor te zorgen dat Washington niet langer de codes van Londen kon lezen. Hall schreef: ‘Hoe zwaar en bitter de strijd ook is geweest, we staan nu tegenover een vijand die vele malen wreder is. Een veelkoppig monster dat zijn kwaadaardige macht over de hele wereld zal uitbreiden. Die vijand is Sovjet-Rusland.’

In 1924 koos Kell een van
MI
5’s ware zonderlingen uit om de meest geslaagde infiltratie van het interbellum te leiden. Charles Henry Maxwell Knight, een lange man met een parmantige kin, hield van kos-
tuums met visgraatdessin en schoenen met harde neuzen. Zijn eerste vrouw had zelfmoord gepleegd na met de occultist Aleister Crowley in zwarte magie te hebben geliefhebberd. Eenmaal hertrouwd koos Knight ervoor om in zijn eentje in Dolphin Square, een van de duurste appartementengebouwen in Central Londen, te gaan wonen. De huur betaalde hij als ‘Miss Copelstone’, een van zijn schuilnamen. Bij zijn zeldzame bezoeken aan het hoofdkantoor van
MI
5 stond hij erop dat hij werd aangesproken als M. Gevraagd naar het waarom liet hij Kell weten: ‘Zes heeft C; jullie hebben M.’ C is de toegewezen naam voor het hoofd van
MI
6. Knight koos M naar zijn derde voornaam. Het onderwerp kwam niet meer ter sprake.

Knights appartement huisvestte op verschillende momenten een kleine beer die hij aan een ketting rondleidde, een baviaan die zijn dagen sleet op de bank, verscheidene ringslangen en een koekoek die hij uit Harrods had meegenomen. De hele menagerie werd door
MI
5 bekostigd; Knight beweerde dat het onderdeel was van zijn dekmantel als zoöloog. Hij had dan misschien wel zijn grillen, maar hij was zeer vaardig in het opbouwen van een netwerk. Zijn agenten waren jeugdig, de mannen knap en de vrouwen aantrekkelijk, en iedereen voldeed aan nog een belangrijke eis van Knight: het hebben van een eigen inkomen. ‘Het idee iemand te moeten betalen om voor zijn land te spioneren is niet acceptabel,’ zo liet hij Kell ooit weten. Zijn netwerk bestond uit playboys, debutantes en schrijvers, die hij rekruteerde in de nachtclubs die hij tot zijn tweede thuis had gemaakt – waarbij hij nauwgezet alle bonnetjes bewaarde die hij vervolgens bij
MI
5 declareerde. Geen van zijn medewerkers mocht zijn appartement bezoeken. In plaats daarvan verdeelde hij hen onder in cellen, die vanuit hun eigen woning werden gerund en waar hij geregeld langsging om hun laatste informatie te verkrijgen. Hun opdracht luidde om communisten te ontmaskeren.

Hoe dieper Knights netwerk hun cellen infiltreerde, hoe meer Kell ervan overtuigd raakte dat het bolsjewisme de voornaamste dreiging bleef die
MI
5 het hoofd moest bieden. Hoewel het gevaar van het Ierse terrorisme nog steeds dreigde, vormde dit niet langer de voornaamste zorg, en Kell – inmiddels dertig jaar hoofd van
MI
5 – had geconcludeerd dat Hitler geen nieuw Duits inlichtingenoffensief tegen Groot-Brittannië zou lanceren. Rusland was de vijand. Zijn vrees werd gevoed door Knight. De mannen deelden een belangstelling voor entomologie, en vaak kwam Knight met een luciferdoosje met insecten, die de meesterspion en de spion enthousiast bespraken voordat
ze zich aan de jongste dreigingen van het communisme wijdden. Ze hopten van bus naar bus om er zeker van te zijn dat ze niet werden gevolgd, om zich pas daarna te begeven naar hun afspraak in de lobby van een van de hotels aan Cromwell Road, inmiddels het hoofdkantoor van
MI
5.

Ook genoot Hitler steeds meer steun onder de invloedrijke Engelse adel, wier grondbezit en levenswijze na de Eerste Wereldoorlog intact waren gebleven, en dat wilde men graag zo houden. De chaos van de Weimarrepubliek en de manier waarop Amerika zich terugtrok uit de Volkenbond hadden hun overtuiging gesterkt dat Hitler de leider was die nodig was om Europa te leiden en dat Groot-Brittannië hem diende te steunen. Op zomerse tuinfeestjes en tijdens het debutantenbal voor hun dochters na hun introductie aan het hof groeide de goedkeuring voor Hitler. Hier was een
Führer
die de Autobahnen had aangelegd en die een machtig leger op poten had gezet dat zich nu snel naar de landsgrenzen kon verplaatsen om deze te verdedigen, een leider die de Spaanse generaal Franco te hulp was gesneld toen diens falangisten door communistische tegenstanders met een nederlaag werden bedreigd, een politicus die bij zijn bezoeken aan Duitse militaire manoeuvres herhaaldelijk had gezegd dat zijn tanks en vliegtuigen daar alleen waren om het
Reich
te verdedigen, mocht het ooit worden aangevallen. Een visie die in Groot-Brittannië werd gesteund door sir Oswald Mosley, het hoofd van de Britse Unie van Fascisten, wiens zwarthemd was ontworpen naar dat van de Italiaanse fascisten. In de East End van Londen en de armere districten in andere Engelse steden richtte Mosley zijn venijn vooral tegen de Joden; hij eiste hun verbanning, een roep waar aristocraten als de hertog van Westminster, de rijkste landeigenaar van het land, en de hertog van Bedford discreet mee instemden.

De waarschuwing van Winston Churchill dat Duitse vliegtuigen dankzij Hitlers Legioen Condor, het Duitse vrijwilligerslegioen, in de Spaanse Burgeroorlog hun blitzkriegtactieken in de praktijk hadden kunnen toetsen en dat de brede Autobahnen voor de Duitse strijdkrachten ideaal waren voor een snelle inval in de buurlanden, werd in de landhuizen beschouwd als het woord van een paniekzaaier.

Hoewel Hitler de rompstaat Tsjechië had opgeslokt, heerste er onder de landadel het gevoel dat hij niet verder zou oprukken. Een aantal van hen besloot in de zomer van 1939 naar de Wereldtentoonstelling in New York te gaan om nog zo’n Engelsman met een besluiteloze manier
van doen te vergezellen: koning George VI, bij de genade Gods, van Groot-Brittannië, Ierland en van de koninklijke overzeese domeinen, verdediger van het geloof en keizer van India. Hij werd vergezeld door zijn koningin, Elizabeth Angela Marguerite Bowes-Lyon. Beiden waren de persoonlijke gast van president Roosevelt. Voordat het vorstenpaar arriveerde, had de president aan Berlijn een beleefde herinnering gestuurd dat Amerika de garantie van de
Führer
, ‘zwakke landen zullen niet worden aangevallen’, zou verwelkomen. Hitler liet een bewonderende Reichstag weten dat hij geen plannen had om de
VS
binnen te vallen. Die belofte kwam nadat zijn hoofd propaganda, dr. Joseph Goebbels, Roosevelt had beschreven als een ‘muggenziftende Jood’, eraan toevoegend: ‘Het volledig negroïde uiterlijk van zijn vrouw duidt erop dat ze een halfbloed is.’

Binnen de
VS
bracht deze laster nauwelijks beroering teweeg; Europa was voor velen erg ver weg, en de scheldpartijen uit de Berlijnse Wilhelmstrasse waren van weinig belang, evenmin als Hitlers aanspraak op Danzig en het niet-aanvalsverdrag met Rusland dat hij had getekend. Sommige Amerikanen zagen echter in dat het Britse rijk niet langer de machtigste stabiliserende mogendheid van de wereld was; hoewel de Britse marine nog steeds over de wereldzeeën heerste, zou Groot-Brittannië op zijn eiland in de val zitten zodra Hitler zijn greep naar Polen en daarna Frankrijk had uitgebreid. Toen deze Amerikanen zulke zaken ter sprake brachten bij de bezoekers die het vorstelijk paar begeleidden, kregen ze tot hun verbazing te horen dat er niets was om zich zorgen over te maken. Was Neville Chamberlain na zijn vergadering met Hitler in München niet wapperend met een stuk papier uit het vliegtuig gestapt met de plechtige woorden: ‘We hebben vrede bereikt voor onze tijd’? Ook Kell was door deze woorden overtuigd geweest.

De volgende dag stond het breeduit in alle kranten van Fleet Street.

5

Op een ochtend in juli 1940 keek een man van middelbare leeftijd aan de reling van een Amerikaanse oceaanstomer naar de zon die oprees boven de Old Head of Kinsale. De aanblik van de landtong aan de Ierse zuidkust raakte hem altijd weer. Honderd jaar eerder waren William Donovans grootouders per boot vanuit het nabijgelegen havenstadje Cobh vertrokken, twee van de straatarme en vaak ongeschoolde emigranten die in de Nieuwe Wereld een nieuw leven wilden beginnen. De Donovans hadden genoeg gespaard voor twee van de goedkoopste plekken aan boord.

En nu reisde hun kleinzoon, een succesvol jurist uit Manhattan, in een luxe cabine en at mee met de kapitein. Een tweede teken van zijn importantie was dat hij een verzegeld, ongeadresseerd pakketje in de kluis van de kapiteinshut had liggen. Vóór zijn vertrek uit New York had hij de kapitein strenge instructies gegeven om wanneer Duitse onderzeeërs die de Grote Oceaan afschuimden het schip zouden aanvallen, ook al wapperde de Amerikaanse vlag op zijn achtersteven, het pakketje moest worden vernietigd. Het bevatte een brief ‘ter persoonlijke attentie van’ premier Winston Churchill, ondertekend door de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Cordell Hull. In de brief beloofde Amerika Groot-Brittannië ‘op alle mogelijke manieren’ te helpen. Het aanbod was op voorwaarde geweest dat Donovan overtuigd was dat de Britse inlichtingendienst hem ‘haar borsten had ontbloot’, een zin die de vormelijke Hull bijna niet over de lippen kreeg, totdat Donovan uitlegde dat Churchill dit soort taal juist zou appreciëren.